Το συναξάρι του Πύργου της κατοχής
Διαβάζοντας το βιβλίο της Μαρίας Ηλιού με την Πυργιώτικη καταγωγή – «Παιχνίδια Πολέμου» – Αφηγήσεις
Γράφει η Πουλχερία Γεωργιοπούλου
Τα «Παιχνίδια πολέμου», έργο εξομολογητικό, έρχεται να εμπλουτίσει την πολύ σημαντική σειρά των εκδόσεων της Εστίας «Μαρτυρίες – βιογραφίες». Η συγγραφέας, ομότιμη καθηγήτρια σήμερα του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι γνωστή από το επιστημονικό έργο της στις επιστήμες της εκπαίδευσης και από τη δράση της σε διεθνείς οργανισμούς, όπως η UNESCO. Αλλά για πρώτη φορά καταφεύγει σε τόνο προσωπικό για να αφηγηθεί τα βιώματά της από την Κατοχή και τον Εμφύλιο.
Ένα ταξίδι από την πρώτη παιδική στην εφηβική ηλικία σε δύσκολα χρόνια: Πόλεμος. Κατοχή, Αντίσταση. Εμφύλιος, Ανυποψίαστοι οι ενήλικοι για τις εσωτερικές διεργασίες στον κόσμο των παιδιών. Καταστάσεις που άφησαν ανεξίτηλα σημάδια στην παιδική συνείδηση και προκαλούν τη μνήμη δεκαετίες αργότερα. Η εισβολή συνταρακτικών ιστορικών γεγονότων στην καθημερινότητα μιας γενιάς που τώρα φεύγει.
Η Μαρία Ηλιού γεννήθηκε στην Αθήνα από γονείς Πυργιώτες, τον Γιώργο Παπαγιάννη και την Πιπίνα Ζαντέ. Την περίοδο της κατοχής επιστρέφει με την μητέρα της στον Πύργο. Η αφετηρία συγγραφής χρονολογείται από το 2006, όταν γράφει ένα κείμενο για τα νεανικά αναγνώσματα που τη σημάδεψαν. Η συγγραφέας μπορεί τότε πια με αυτή την αφορμή να βγει από τη διετή συγγραφική σιωπή στην οποία είχε κλειστεί μετά τον πρόωρο θάνατο του συζύγου της, του ιστορικού Φίλιππου Ηλιού. Τότε συμβαίνει ένα μικρό θαύμα: «Μου φαίνεται σαν ένα άλλο παιδί, ένα κοριτσάκι, να με τραβάει τώρα από το χέρι». Το κοριτσάκι την κάνει να επιστρέψει στα γενέθλια των επτά χρόνων της, που συμπίπτουν με την κήρυξη του πολέμου τον Οκτώβριο του 1940. Από εκεί και ύστερα το κουβάρι των αναμνήσεων ξετυλίγεται.
Διαδρομές από την «Αγιοχαραλαμπόρουγα» όπου βρίσκεται το οικογενειακό αρχοντικό των Ζαντέ και του Νιόνιου Τραμπαδώρου (που νοίκιασε η οικογένεια για μικρό διάστημα) στο κέντρο του Πύργου (όπου διάβαζε σταυροπόδι στα βαθειά εσωτερικά περβάζια των παραθύρων) στο Χτήμα του παππού στο Καταρράχι κοντά στην εκκλησία της Αγίας Μαρίνας,, παιδικό παράδεισο αλλά και εμβληματικό τόπο στη ζωή της Μαρίας, περνά κόσμος που θέλει να βγει στο βουνό ή αντάρτες του ΕΛΑΣ. Ο θάνατος του πατέρα (αξιωματικού στον ελληνικό Στρατό) τον Νοέμβριο του ’43 αποτελεί καθοριστική τομή για την οικογένεια.
Ο Τιμολιός αδελφός της μητέρας της αναγκάζεται να φύγει για το βουνό όταν οι ταγματασφαλίτες κάνουν την εμφάνισή τους στον Πύργο και λεηλατούν συστηματικά τη σοδειά του κτήματος.
Η φιγούρα της μητέρας κυριαρχεί σε ολόκληρο το έργο. Στα χρόνια της Κατοχής στον Πύργο χρειάζεται να αντιμετωπίσει μόνη της τους ταγματασφαλίτες για να διεκδικήσει το να μη λεηλατούν πια τη σοδειά της: «Τότε η Πιπίνα […] πήρε την κόρη της και μαυροφορεμένες κι οι δυο, απ’ την πλερέζα της μητέρας μέχρι τα σοσόνια της μικρής, με το φυλλοκάρδι τους να τρέμει, πήγαν στο άντρο του Τάγματος να δουν τον ίδιο τον Διοικητή» – ο στόχος θα επιτευχθεί, η επιβίωση θα εξασφαλιστεί.
Ο Μητροπολίτης Ηλείας Αντώνιος χοροστατεί στους γάμους και στα βαφτίσια της οικογένειας που γίνονται στα σπίτια τους, ενώ το ΄44 ο ηρωικός δεσπότης βγαίνει με τους θείους και τα ξαδέλφια της στο αντάρτικο. Μαζί τους η Θεανώ Καπογιάννη, ο Κώστας Χρονόπουλος, ο δικηγόρος Μάρας. Η μικρή Μαρία ανακαλύπτει την καταχωνιασμένη σε ένα συρτάρι σφραγίδα της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Ηλείας και σφραγίζει με ενθουσιασμό τα σχολικά της τετράδια!
Η μάχη του Πύργου, η απελευθέρωση ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο Άρης στην κεντρική πλατεία της πόλης Η ζωή της οικογένειας σημαδεύτηκε από τα χρόνια του κατατρεγμού, του Εμφυλίου και του μετεμφυλιακού κλίματος. Ο θείος Τιμολιός Ζαντές κυνηγημένος από τους παρακρατικούς του Πύργου ανεβαίνει στην Αθήνα όπου πεθαίνει φυματικός το ΄49 – για την συμμετοχή του στην Αντίσταση τον έπιασαν το ΄45, τον πήγαν στον Πύργο και τον τσάκισαν στο ξύλο κρεμασμένον ανάποδα – τότε στάλθηκε στην αδελφή του Πιπίνα συλλυπητήριο γράμμα από τον Άγγελο Σικελιανό κουμπάρο στον δεύτερο γάμο της με τον Θεόδωρο Ξύδη.
«Εμφύλιος πόλεμος είναι να έχεις στην οικογένειά σου θύματα και από τις δύο πλευρές».
“Για μένα το δίκιο ήταν με το μέρος των ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού, ενώ έτρεμε το φυλλοκάρδι μου για την τύχη του θείου Αντώνη και του ξαδέρφου μου του Αντρέα, που, αξιωματικοί του Εθνικού Στρατού, πολεμούσαν κι οι δυό στο Γράμμο και στο Βίτσι.
Επιστροφή στην Αθήνα όπου εντάσσεται στην ΕΠΟΝ μαθητών, η Μαρία σφραγίζει με μια σφραγιδούλα την φράση “Ο λαός δεν προδίδει τα αδέλφια του” τις αφίσες με τις φωτογραφίες του Νίκου Μπελογιάννη και της Έλλης Ιωαννίδου που έχουν κολλήσει οι Αρχές σε τοίχους και κολώνες σε ολόκληρη την Αθήνα με κείμενο που ψάρευε καταδότες… αλλά αυτή η αφήγηση και πολλές περισσότερες βρίσκονται στο βιβλίο της με τίτλο “Ο Γλέζος, ο Πικάσο και μια πέτρα και άλλες αφηγήσεις”.
