Θεόδωρος Κόλλιας: Η οικονομία & η ζωή στον Λαπίθα τα αλλοτινά χρόνια

Ή ονομασία του Λαπίθα οφείλεται στους Λαπίθες (ανθρωπόμορφα όντα)  που είναι οι πρώτοι κάτοικοι του βουνού μετά τη νίκη τους και την εξόντωση των Κενταύρων στο Πήλιο.  (1) Αυτά βέβαια συνέβησαν στα προϊστορικά χρόνια, τότε που οι μύθοι μπερδεύονται με την ιστορία.

Στα ιστορικά χρόνια ο Λαπίθας φημιζόταν για τρια πράγματα:

-Τα σπήλαια των Ανιγρίδων και των Ατλαντίδων με τις ιαματικές πηγές τους, δυτικά στα ριζά του, που έρχονται μέσα από τα ηφαιστειακά σπλάχνα του και  και ανατολικά την πηγή του Γερανίου αύλακα.

-Τον Άνιγρο αλλά και τον Δάρδανο ποταμό , που ήταν ο ιδρώτας του προσώπου του και η εκροή τους αποτέλεσε τον  κύριο λόγο σχηματισμού της λίμνης του Καϊάφα  (2) μετά από μεγάλο σεισμό τον 6ο αιώνα μ.Χ. και

-Την ισχυρή πόλη της Σαμίας(3) που έλεγχε το μοναδικό πέρασμα, το Κλειδί, μεταξύ της χώρας της Ηλείας, Αχαϊας και Μεσσηνίας.

Και έτσι εχόντων των πραγμάτων ερχόμαστε στα  αλλοτινά χρόνια τότε,  όπως έλεγαν οι καθηγητάδες μας, που δέναν τα σκυλιά με τα λουκάνικα, κουραφέξαλα θα μου πείτε ποια ευμάρεια; Αλλά έτσι έλεγαν.

Ο Λαπίθας λοιπόν ενώ φαίνεται πως είναι ένα ξεροβούνι με βράχια και κοτρόνες, αντίθετα είναι ένα ζωντανό, όμορφο, φιλόξενο, γενναιόδωρο βουνό με αρκετή βλάστηση (φυτά, θάμνους, κυρίως σχίντα) και διάφορα δένδρα και πολλά οροπέδια, χωράφια. Είχε ψηλότερη κορφή τη Ξηροχώρη με υψόμετρο 821 μέτρα. Από τα δένδρα υπερίσχυαν τα πεύκα, οι βαλανιδιές, τα πουρνάρια, οι αγλατζινιές,  οι αγραπιδιές(4) (γκορτζές), κουμαριές, χαρουπιές και πρίνοi. Η πλαγιά προς τη λίμνη και τη θάλασσα πριν τη λαίλαπα της μεγάλης πυρκαγιάς το 2007 ήταν γεμάτη κέδρους και αποτελούσε  μια από τα λίγα κεδροδάση της χώρας. Δυστυχώς κάηκαν όλοι οι κέδροι εκτός από δέκα περίπου,. Αλλά και τα άλλα δένδρα, τα περισσότερα τα έφαγε η μαρμάγκα από τη μια  την παραπάνω φωτιά και από την άλλη την ανθρώπινη μεγαλομανία για την αποδάσωση  και αποδένδρωση με σκοπό για καύσιμη ύλη και ροκάνισμα για το αυγατεμα των χωραφιών, όπως δυστυχώς συμβαίνει παντού με τους νεοέλληνες. Με τα χρόνια τώρα πλέον το βουνό γέμισε με ελιές που κάνουν βέβαια υπέροχο λάδι.

Υπόψη τα εδάφη είναι πολύ έφορα, κοκκινόχωμα, το δε υπέδαφος είναι ηφαιστιώδες με πολλά ασβεστολιθικά πετρώματα και ογκόλιθους. Εξού και τα πολλά καμίνια που τότε αφθονούσαν στο βουνό. Για τα καμίνια και τη συλλογή του ρετσινιού από τα πεύκα θα κάνουμε ειδική αναφορά παρακάτω.

Προκειμένου στις πλαγιές το νερό να μην παρασύρει το χώμα έφτιαχναν με τις πέτρες και τα λιθάρια που αφθονούσαν  μάντρες τις ονομαστές ξερολιθιές. Για μια τέτοια αξίζει να δείτε το περιπαιχτικό βιντεάκι στο τέλος.  1

Βεβαίως ο Λαπίθας είχε ζωή και καλλιεργήθηκε από τα πανάρχαια χρόνια αλλά εμείς με την τωρινή αναφορά μας περιοριζόμαστε κυρίως στα τελευταία εκατό χρόνια

Παπαγιάννης

Αρχικά κατά μαρτυρία του Παπαγιάννη Γιαννόπουλου [Αρφάνη] μετά την Τουρκοκρατία ολόκληρο το βουνό περιήλθε   στους Ζαφειροπουλαίους, μια μεγάλη οικογένεια της Ανδρίτσαινας. Απ΄ αυτούς οι αδελφοί Πάνος, Χαράλαμπος και Δροσω [διδάκτωρ δικαίου ο ένας και γεωπόνος ο άλλος] πούλησαν το 1909 ένα μέρος στον Ιωάννη Ορφανό από του Σκληρού. Έτσι με τα χρόνια στο βουνό κάτοχοι περιουσιών έγιναν πολλές οικογένειες, οι περισσότερες από τα κοντινά χωριά, Βρύνα, Ρίσοβο, Ξηροχώρι και από το Κάτω Σαμικό, που είναι και ο νεότερος οικισμός, ιδρυθείς περί το 1920. Αυτές οι οικογένειες Αρφάνηδες (νυν Γιαννόπουλοι),   Παναγόπουλοι, Κανελόπουλοι, Κουρεταίοι, Ευθυμιόπουλοι, Γιακουμαίοι, Ξηφαραίοι (Σταματόπουλοι), Τζανεταίοι και αρκετοί άλλοι όπως Δρίλιας, Κιάμος, Τσάπρας και Κόκωρης. Πρέπει να τονίσουμε ότι οι Αρφάνηδες, 6 αδέλφια κατέβηκαν από εκεί πάνω του Σκληρού, κοντά στην Ανδρίτσαινα. [κλικ ΕΔΩ], οι Κανελόπουλοι από την Ανδρίτσαινα, κλάδος της γνωστής οικογένειας, οι Παναγόπουλοι από την Κράνα και οι Κουρεταίοι από τα Λυκόχεια Αρκαδίας.

Επίσης πρέπει να προσθέσουμε και τούτο, πριν έναν αιώνα περίπου  ο Τάσης Παπαδόπουλος από το Ρίσοβο πούλησε τον αγρό του στο “Κοκκινόβραχο” του Λαπίθα στον Θοδωρή Αρφάνη, πατριάρχη των Αρφάνηδων και παππού του δάσκαλου Θ. Γιαννόπουλου (Αρφάνη) για να σπουδάσει τον γιο του γιατρό, τον Ζαχαριά, τον μετέπειτα δήμαρχο Ζαχάρως.

Εκείνα τα χρόνια λοιπόν το βουνό έσφυζε από ζωή. Ένα μόνο στοιχείο θα σας πω, που τα λέει όλα: Κάθε απόγιομα στη δεκαετία του ΄70 σε ένα ξέφωτο – ίσιωμα μαζεύονταν δεκαπέντε παιδαρέλια και γινόταν της πατριντής παίζοντας ποδόσφαιρο. Σκοτώνονταν, που λέει ο λόγος, από τη μια μεριά Ολυμπιακοί κι από την άλλοι Παναθηναϊκοί.

Καθημερινά πάνω στο βουνό με διάφορες δραστηριότητες  της πρωτογενούς παραγωγής δούλευαν περί τα 130 με 150 νοματαίοι. Οι κύριες δραστηριότητες ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Βεβαίως η οικονομία ήταν μικτή, δηλαδή όλοι ασχολούνταν με όλα εκτός από τους δουλευτάδες στα καμίνια, τους Καμινιέρηδες.

Και τι δεν καλλιεργούσαν; Τα δημητριακά [σιτάρι, βρώμη, κούκλα, κριθάρι] είχαν τον πρώτο λόγο και εξυπακούεται ότι τα πρώτα χρόνια τα αλώνια με τα μουλάρια είχαν την τιμητική τους. Από τον Μάη μέχρι τον Οκτώβρη όλος ο Λαπίθας ήταν ένα απέραντος κήπος με όλα τα ζαρζαβατικά. Λίγα για τα για τα σπίτια τους και τα περισσότερα τα πουλούσαν στους κατοίκους της Ζαχάρως και της Κρέστενας, εννοείται στην άρχουσα τάξη γιατί τα φτωχαδάκια, οι μεροκαματιάρηδες με χίλια ζόρια ξεπλήρωναν τα χρέη στους μπακάληδες και τους εμπόρους τοκογλύφους και αν έμενε κανά φράγκο πήγαινε για τα τετράδια του παιδιού στο σχολειό.  Πατάτες, μπάμιες, κρεμμύδια σκόρδα, με πρώτη παραγωγή τα κουκιά και τον αρακά, ακόμα και πεπόνια παρήγαγαν, εννοείται ξερικά.   Πάντως όλο τον χρόνο  στο βουνό υπήρχε νερό, όχι βεβαίως βρύσες και κελαρυστά νερά αλλά από τα μπόλικα ξεροπήγαδα, που μάζευαν το νερά της βροχής και του χιονιού.

Η τελευταία πηγάδα, που πότιζαν τα ζωντανά τους υπάρχει ακόμη στην τοποθεσία Ρουπάκι, που τώρα όλα τα χωράφια και οι βουνοπλαγιές είναι ελιές, που σημειωτέον στην φονική φωτιά του 2007 όλες κάηκαν αλλά ξανάφύτρωσαν από τις χωμένες ρίζες και κάνουν ένα λάδι καταπληκτικό και σπάνιο, άλφα ποιότητας. Η πηγάδα λοιπόν είχε βάθος πάνω από 15 μέτρα κι ακόμα στο βάθος έχει νερό.

Όλα τους τα προϊόντα ήταν μυρωδάτα, γευστικότατα και πεντενόστιμα. Μεγάλο ρόλο έπαιζε το έφορο, παρθένο έδαφος αλλά και οι εγχώριοι σπόροι που κρατούσαν οι ίδιοι οι …Λαπιθιώτες. Με τον καιρό αυτοί οι σπόροι εξαφανίσθηκαν μια και οι σπόροι πλέον διαχειρίζονταν από το εμπόριο μετά από σχετική πιστοποίηση όπως ακριβώς έγινε και με την εξαφάνιση των εγχώριων φυλών των αιγοπροβάτων.

Μάλιστα είχαν και τα αμπέλια τους με κάτι θεσπέσια σταφύλια και ένα μυρωδάτο κρασί, που ήταν το προσάναμμα της ζωής σε κάθε νοικοκυριό με τις πολυμελείς οικογένειες. Η μόνιμη φροντίδα στα αμπέλια ήταν το ρίξιμο κάθε άνοιξη χωνεμένου φουσκιού, που το είχαν μπόλικο από τα γιδοπρόβατά τους και το τειάφισμα με εκείνα τα φυσερά, που πολλοί τα κρατούν ως κειμήλια. Ανακάτευαν το θειάφι, που μάζευαν από τις θερμές πηγές τις λίμνης με ασβέστη από τα ασβεστόπετρες που τσοκάνιζαν και έτσι με τα συχνά θειαφίσματα καταπολεμούσαν τον περονόσπορο που έκανε θραύση στα αμπέλια ίσως ο μοναδικός κίνδυνος μια και μυκητιάσεις, παράσιτα και έντομα ήσαν ξένα στο βουνίσιο, ξηρό κλίμα.

Φυσικά σε αφθονία υπήρχαν και  τα άλλα φρούτα, οι θρυλικές συκιές και οι κοντούλες απιδιές ήταν πασίγνωστες. Στη συκιά δίπλα στο “γήπεδο”(5)  που λέγαμε, γινόταν πανηγύρι κάθε απόγιομα από Ζαχαραίους επισκέπτες. Υπήρχαν πολλές καρυδιές και αμυγδαλιές όπου γινόταν και σχετικό εμπόριο.

Μαζί μεγάλο κομμάτι της διατροφής καλύπτονταν από την πλούσια χλωρίδα του βουνού. Η φύση ήταν γενναιόδωρη και απλόχερη σε όλα, χόρτα και λάχανα κάθε είδους και ποικιλίας: αγριοράδικα, Τζοχοί, Μυρώνια, Καυκαλήθρες, Λάπαθα, Μάραθο, Παπαρούνες, Βρούβες, Λαψάνες, και τόσα άλλα  δώρα της θείας φύσης όπως οι αγριαγκινάρες, φασκόμηλο (τσάι του βουνού) και χαμομήλι. Στις αρχές του χειμώνα την πρώτη προτεραιότητα είχαν οι διάφοροι βολβοί, οι οβριές και τα μπόλικα σπαράγγια. Ναι μωρέ ξέχασα τα σαλιγκάρια, άσπρα και μεγάλα που από τις πρώτες  βροχές αποτελούσαν ένα από τα πρώτα πιάτα του σπιτιού. Από όλα αυτά τα καλούδια της φύσης αρκετά πήγαιναν πεσκέσια στους κουμπάρους και συμπέθερους Ζαχαραίους και άλλα μοσχοπουλιόνταν  στους αστούς περισσότερο της Ζαχάρως και της Κρέσταινας.

Συνάμα με τη γεωργία η άλλη κύρια δραστηριότητα ήταν η κτηνοτροφία. Τότε  πάνω στο βουνό εκτρέφονταν περί τα 1500 μικρά μηρυκαστικά (γιδοπρόβατα) [6] και 150 μεγάλα ζώα, κυρίως ιπποειδή (άλογα, μουλάρια και γαϊδούρια) και λίγα βοοειδή.

Όπως καταλαβαίνετε οι ραχούλες και τα καταράχια αντηχούσαν  από τη μια από τις φλογέρες και τον σάλαγο των βοσκών και τα κουδούνια των αιγοπροβάτων (7) και από την άλλη τις φωνές του ζευγολάτη.

Και υπόψη τότε το κύριο προϊόν της κτηνοτροφίας ήταν το μαλλί για την ύφανση ρούχων και ενδυμάτων και το τομάρι για την κατασκευή παπουτσιών.Η αξία του κρέατος ανέβηκε μετά τον εξηλεκτρισμό, και την συντήρηση με τα ψυγεία. Μέχρι τότε οι κτηνοτρόφοι κρεμούσαν τα σφαχτά στα πηγάδια να τα γλυτώσουν από τις μύγες.

Ακόμα, σχετικά με τα αιγοπρόβατα πρέπει να αναφέρω δυο πράγματα:

τις Σπηλιές του Λαπίθα, που είναι εκθαμβωτικές  τις χρησιμοποιούσαν για μαντριά και

Ένας από τους τότε τσοπάνηδες, και ίσως ο τελευταίος που ακόμα συνεχίζει και ζει στο Λαπίθα, στο Ρουπάκι, είναι ο μπάρμπα Θανάσης Κρανίτης-Παναγόπουλος, 85 χρονών σήμερα και πατέρας του Παναγιώτη με το ξενοδοχείο. Πρέπει να τονίσουμε ότι στη μεγάλη πυρκαγιά του 2007 κάηκε η γυναίκα και η κόρη του Μπάρμα Θανάση. Ακούστε στο βίντεο, στο τέλος,  πώς σώθηκε ο ίδιος από τα πρόβατα, γι αυτό μας είπε ότι τα αγαπά σαν παιδιά του και δεν θα τα αφήσει ποτέ..  3

Δυο άλλες καλές παραγωγικές δραστηριότητες ήταν το ρετσίνι και τα Καμίνια. Στην μεν πρώτη, στο πελέκημα και στη συλλογή συνήθως ασχολούνταν τα παιδιά της οικογένειας στη δε δεύτερη εξειδικευμένοι εργάτες, οι Καμηνιέρηδες. Και οι δύο έκαναν μεγάλο τζίρο στους κατοίκους.

Τα θρυλικά καμίνια   

Τα δε Καμίνια ήταν δύο ειδών, τα ασβεστοκάμινα(8)  κυρίως και τα ξυλοκάμινα που τα είχαν ειδικοί μάστορες.Τόσο μεγάλη ήταν η παραγωγή της ασβέστου, το θρυλικό χοριδι που το κατέβαζαν με τα ζώα τους στο σταθμό του Καγιάφα και τα μεταφόρτωναν  στα φορτηγά βαγόνια, που ήταν αραγμένα μονίμως, με προορισμό την Πάτρα και την πρωτεύουσα.

Πρέπει να σημειώσουμε ότι όπως αναφέρεται σε αρχαία κείμενα κατά την επικυριαρχία τη Σπαρτης, στα καμίνια αυτά οι Σπαρτιάτες “έλιωναν” ογκόλιθους από την Ακρόπολη της Σαμίας.

Ένα τέτοιο καμίνι υπήρχε και στη Ζαχάρω στη θέση Κακάβα, κοντά στον Άγιο Σπυρίδωνα. Καμινιέρης ήταν ο Παναγιώτης Ευθυμιόπουλος με το βαρύ παρωνύμιο Τσαλδάρης αλλά κι αυτό το σκέπασε η εξέλιξη!

Πολλούς πρέπει να αναφέρουμε από εκείνους τους τότε ήρωες του Λαπίθα. Έτσι συμβολικά τιμώντας τους όλους αρκούμαστε σε δύο, μακαριστούς, στον:

-Παναγιώτη Παναγόπουλο ή Παναγιώταρο, παππούς του Παναγιώτη Παναγόπουλου που έχει το ξενοδοχείο “Αλκυονίς” Ο Παναγιώταρος ήταν ένας  άντρακλας, ντερέκι, που η φωνή του ακουγόταν από το βουνό κάτω στη Λίμνη. Ήταν ξακουστός  σε όλη την περιοχή και από τις διάφορες ιστορίες με τα τότε υποτυπώδη γραφικά δικαστήρια. Στο τέλος υπάρχει ένα βίντεο σχετικό με τον Παναγιώταρο, με αφηγητή τον γιο του, τώρα λεβεντόγερο μπάρμπα Θανάση.  4

-Παναγιώτη Αρφάνη που μαζί με όλες τις δουλειές του (πολυφαμελίτης ων) διετέλεσε για πολλά χρόνια και αρχαιοφύλακας στην Ακρόπολη της Σαμίας και στα αρχαία μνημεία (Μυκηναϊκός Τύμβος) στο Κλειδί.  Πατέρας δε του δάσκαλου Θοδωρή Γιαννόπουλου (Αρφάνη).

-Μέχρι το 1953 πολλές οικογένειες είχαν δύο επώνυμα όπως οι Αρφάνηδες – Γιαννόπουλοι. Τότε λοιπόν με το νόμο 2573/1953 ψηφίστηκε η κατάργηση αυτού του του φαινομένου, που  ήταν κατάλοιπο  από την Τουρκοκρατία. Αποτέλεσμα άλλοι να κρατήσουν το Αρφάνης και άλλοι το Γιανόπουλος. Κατά μαρτυρία του Παπαγιάννη (Γιάννης Αρφάνης -Γιαννόπουλος) ο προπάππους του παπά, λάβετε υπόψη σας ότι ο παπάς είναι 92 χρονών, έμεινε πεντάρφανος σε πολύ μικρή ηλικία και όλοι στο χωριό, του Σκληρού, έλεγαν τα αρφανά, τα αρφανά και έτσι έμεινε το Αρφάνηδες.

Αξίζει να αναφέρω μια άλλη μαρτυρία. Τώρα τελευταία,  28 Οκτωβρίου 2019, που φιλοξενήθηκα στο Καστόρι του βόρειου Ταΰγετου, συνάντησα κάποιον που λεγόταν Γιάννης Αρφάνης.  Τον ρώτησα λοιπόν τι ξέρει για τους Αρφάνηδες και μου τόνισε ότι η οικογένεια κατάγεται από τον Άγιο Πέτρο  της Κυνουρίας, όπου και σήμερα υπάρχουν πολλοί κάτοικοι συνονόματοι. Μάλιστα μου παρέδωσε και ένα ιστορικό έγγραφο που κάνει μνεία για ένα φόνο που έκανε το 1620 ένας Αρφάνης. Στον Άγιο Πέτρο είχε ρίζα κι ό Αρφάνης της πάλαι ποτέ μεγάλης εταιρείας Αρφάνης-Χιόνης.

Τελικά το πιθανότερο είναι ότι η κοιτίδα των Αρφάνηδων ήταν ο Άγιος Πέτρος

Αυτά για τη …σκούφια των Αρφάνηδων.

Από την δε τελευταία γενιά των “Λαπιθιωτών” [και όχι “Λαπίθες” γιατί έτσι λέγονταν οι πρώτοι μυθικοί ήρωες, που έδιωξαν τους Κενταύρους] της εποχής που περιγράψαμε αρκετοί γόνοι είναι γνωστοί και επιφανείς, πρωταγωνιστές στην μικρή κοινωνία του δήμου μας και όχι μόνο.

Πρώτοι και καλύτεροι είναι:

-Ο αειθαλής Παπαγιάννης που τόσα χρόνια ιερουργούσε στο Κάτω Ζαμικό και για τρία χρόνια στο Θολό και στην Κοπάνιτσα [Καρυές]

-Ο δασάρχης στο Δασαρχείο Ολυμπίας που εδρεύει στην Κρέσταινα Βασίλης Γιακουμής

-Ο Παναγιώτης Παναγόπουλος, που έχει το ξενοδοχείο “Αλκυονίς”

-Ο δάσκαλος Θοδωρής Γιαννόπουλος (Αρφάνης) στου οποίου τις κατά καιρούς αφηγήσεις στηρίζεται το παρόν αφήγημα.

-Ο κουρέας στη Ζαχάρω Θύμιος Γιαννόπουλος

-Ο Σπύρος Ευθυμιόπουλος που σχετίζεται ακόμα με τον Λαπίθα, μια και κρατά το καφενείο στον σταθμό του Καγιάφα. (9)

-Οι αδελφοί Κουρεταίοι, που διαπρέπουν στην Αμερική