H black water φωτογραφία αποκαλύπτει έναν άγνωστο κόσμο στον οποίο πρωταγωνιστούν προνύμφες ψαριών και ασπόνδυλα πλάσματα του βυθού

Κείμενο: Erik Olsen c.2021 The New York Times Company
Απόδοση: Μαρία Κωβαίου 

Για τους περισσότερους δύτες, λίγα υποθαλάσσια περιβάλλοντα μπορούν να συγκριθούν με τους συναρπαστικούς κόσμους των καλειδοσκοπικών κοραλλιογενών υφάλων και των πολύχρωμων κατοίκων τους. Για τον Jeff Milisen, θαλάσσιο βιολόγο και φωτογράφο που ζει στην πόλη Kona της Χαβάης, δεν υπάρχει καλύτερο μέρος για καταδύσεις από την απεραντοσύνη ενός απύθμενου ωκεανού. Τη νύχτα. «Εκεί στα βάθη, δεν υπάρχει τίποτα. Ούτε πάτος, ούτε ύφαλοι, μόνο το απέραντο και ατελείωτο αυτό κενό. Μέχρι που συνειδητοποιείς ότι κι όμως υπάρχει κάτι: πολλά θαλάσσια τέρατα. Και είναι μικροσκοπικά».

Υπάρχουν, βέβαια, και μεγάλα τέρατα, όπως καρχαρίες. Ωστόσο, τα πλάσματα στα οποία αναφέρεται ο Milisen είναι προνύμφες και ασπόνδυλα που κάθε βράδυ αναδύονται από τα απύθμενα βάθη του ωκεανού στην επιφάνεια. Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες μεταναστεύσεις οργανισμών στον πλανήτη. Όσο για τη φωτογράφιση των πλασμάτων αυτών, η οποία έχει προκύψει τελευταία ως χόμπι, ονομάζεται «blackwater photography» (σ.σ. σε ελεύθερη απόδοση: φωτογράφιση με φόντο τα μαύρα βάθη των ωκεανών).

Οι περισσότερες από τις προνύμφες δεν είναι μεγαλύτερες από ένα νύχι χεριού. Κάποιες είναι ακόμα μικρότερες και εύκολα τις μπερδεύει κανείς με κομμάτια από φύκια ή με σκουπίδια που τα έχει παρασύρει το ρεύμα. Όταν όμως τις δεις από κοντά, φωτογραφίζοντάς τες με έναν ειδικό φακό που λέγεται «macro», τα μικροσκοπικά αυτά ζωάκια μοιάζουν θεόρατα, σαν άγρια ζώα σε κάποιο σαφάρι – σαφάρι σε άλλον πλανήτη.

Μια ολόκληρη κοινότητα

Πριν από πέντε χρόνια, ο Milisen άρχισε να μοιράζεται τις φωτογραφίες του στην ομάδα Blackwater Photo Group στο Facebook και εκεί ανακάλυψε μια κοινότητα από παθιασμένους νυχτερινούς εξερευνητές, οι οποίοι επίσης απαθανάτιζαν σπάνιους ζωντανούς οργανισμούς που κανείς δεν είχε ξαναδεί. Μπερδεμένοι και ξαφνιασμένοι από αυτά τα οποία φωτογράφιζαν, ο Milisen και άλλοι στην ομάδα άρχισαν να επικοινωνούν με ιχθυολόγους, ζητώντας τους να αναγνωρίσουν τα πλάσματα που είχαν δει στον βυθό.

Ακόμα και οι πιο έμπειροι επιστήμονες φάνηκαν δύσπιστοι. «Το πρώτο πράγμα που ρωτά ο κόσμος, συμπεριλαμβανομένων και των επιστημόνων, είναι “Τι στο καλό είναι αυτό;’’» σχολιάζει ο Ned DeLoach, έμπειρος φωτογράφος θαλάσσιας ζωής που μαζί με τη σύζυγό του Αnna και τον συγγραφέα Paul Humann έχει εκδώσει οκτώ βιβλία για τους οστεϊχθύς. «Ο λόγος που οι εικόνες αυτές είναι τόσο εντυπωσιακές και δημοφιλείς είναι γιατί μοιάζουν εξωπραγματικές. Δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς πως πλάσματα σαν και αυτά όντως υπάρχουν και αυτό είναι που εξιτάρει τους φωτογράφους».

Από τους πρώτους επιστήμονες που τα μέλη της ομάδας Blackwater Photo Group προσέγγισαν ήταν και ο David Johnson, επιμελητής στο Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Ινστιτούτου Σμιθσόνιαν στην πόλη Ουάσινγκτον των ΗΠΑ, ο οποίος ξετρελάθηκε με τις εικόνες που του έδειξαν. «Βλέπεις συμπεριφορές, χρώματα. Οι εικόνες αυτές αποτελούν σημαντικά τεκμήρια που μπορούν να μας μάθουν πολλά για τα πρώτα στάδια της εξέλιξης των ψαριών».

Με το χόμπι της blackwater φωτογραφίας να κερδίζει έδαφος, όλο και περισσότεροι φωτογράφοι ανά τον κόσμο τραβούν εντυπωσιακές εικόνες και βίντεο που αποκαλύπτουν έναν μυστικό κόσμο από παράξενα, μικροσκοπικά όντα που εδώ και δεκαετίες οι επιστήμονες πασχίζουν να κατανοήσουν καλύτερα. Πολλές από τις φωτογραφίες έχουν γίνει viral στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και κάποιες από αυτές έχουν πρόσφατα κερδίσει σημαντικά βραβεία σε διαγωνισμούς υποθαλάσσιας φωτογραφίας.

Τώρα, επιστήμονες όπως ο Johnson θέλουν να επισημοποιήσουν τη συνεργασία τους με τους φωτογράφους της αβύσσου. Σε μια εργασία, μάλιστα, που δημοσιεύτηκε τον Μάρτιο στο περιοδικό Ichthyology & Herpetology του Αμερικανικού Συλλόγου Ιχθυολόγων και Ερπετολόγων, επιστήμονες από τη Χαβάη, σε συνεργασία με τον Johnson και άλλους από το Ινστιτούτο Σμιθσόνιαν, δήλωσαν έτοιμοι να επιστρατεύσουν περισσότερους φωτογράφους που ασχολούνται με την blackwater φωτογραφία, ακόμα και αν δεν είναι επιστήμονες, προκειμένου να συμμετάσχουν σε έρευνες για τη θαλάσσια ζωή. Αν οι φωτογράφοι καταφέρουν να συλλέξουν δείγματα των μικροσκοπικών ζώων που φωτογραφίζουν, θα μπορεί να διερευνηθεί το DNA τους.

Μέχρι στιγμής, οι επιστήμονες που ηγούνται της προσπάθειας αυτής έχουν στρατολογήσει περίπου 12 δύτες, οι οποίοι έχουν συλλέξει πάνω από 60 δείγματα προς ανάλυση. Και προβλέπονται περισσότερα. «Δημιουργούμε μία συλλογή από πλάσματα που για πρώτη φορά συνοδεύονται και από ζωντανές απεικονίσεις», αναφέρει ο Johnson. «Παίρνουμε στα χέρια μας το δείγμα και κάνουμε καταγραφή του DNA του».

Οι προνύμφες μεταναστεύουν

Ο Johnson πιστεύει πως σύντομα επιστήμονες με ταλέντο στην υποβρύχια φωτογραφία θα συμβάλουν και αυτοί στις προσπάθειες. Οι ερευνητές της θαλάσσιας ζωής ελπίζουν πως εξετάζοντας τις εικόνες των ζώων που έχουν φωτογραφηθεί στο φυσικό τους περιβάλλον και συνδυάζοντάς τες με στοιχεία που προκύπτουν από ανατομική έρευνα και τη δημιουργία γραμμωτού κώδικα DNA θα διευρυνθεί σημαντικά η γνώση τους πάνω στην εξελικτική πορεία των ψαριών και τη συμπεριφορά τους. Ιδανικά, το έργο θα ρίξει επίσης φως στη μυστηριώδη ημερήσια μετανάστευση, γνωστή ως «ημερήσια κάθετη μετανάστευση»,  των πλασμάτων αυτών που λαμβάνει χώρα κάθε νύχτα σε κάθε ωκεανό του πλανήτη.

Κατά την μετανάστευση αυτή τρισεκατομμύρια μικροσκοπικά πλάσματα, κάποια στο στάδιο της προνύμφης, αναδύονται από βάθη 300 μέτρων ή και παραπάνω σε αναζήτηση τροφής λίγα μέτρα μόλις κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Οι επιστήμονες πιστεύουν πως το ταξίδι γίνεται τη νύχτα ώστε τα ζώα να αποφεύγουν να γίνονται λεία για μεγαλύτερα ψάρια που εντοπίζουν το θήραμά τους με τη βοήθεια της όρασης. Τα μωρά ψάρια επιστρέφουν στα σκοτάδια του βυθού πριν από την ανατολή του ηλίου.

Όπως πολλά είδη εντόμων και βατράχων, έτσι και οι οστεϊχθύες και τα ασπόνδυλα μοιάζουν και συμπεριφέρονται πολύ διαφορετικά στο στάδιο της προνύμφης από ό,τι ως ενήλικα ψάρια. Οι προνύμφες των ψαριών είναι συνήθως στολισμένες με φανταχτερές, κυματιστές αποφύσεις που τις βοηθούν να πλοηγούνται ή να μιμούνται άλλα είδη, όπως δηλητηριώδεις μέδουσες. Κάποιες έχουν πελώρια μάτια και εκπέμπουν ιριδισμούς στα χρώματα του ουράνιου τόξου που δεν θα έμοιαζαν παράταιροι σε κάποια από επιτραπέζιες βιτρίνες του κοσμηματοπωλείου Tiffany’s στη Νέα Υόρκη. Οι επιστήμονες πιστεύουν πως η δραστική αλλαγή στη μορφή των πλασμάτων αυτών είναι αποτέλεσμα εξέλιξης και φυσικής επιλογής.

«Οι προνύμφες και τα ενήλικα ψάρια ζούνε σε δύο εντελώς διαφορετικούς κόσμους», λέει ο Johnson. «Οι προνύμφες ζουν στα ρεύματα της πελαγικής ζώνης (σ.σ. που είναι επίσης γνωστή ως ανοιχτός ωκεανός), ένα περιβάλλον που διαφέρει πολύ από το περιβάλλον στο οποίο θα κατασταλάξουν στην ενήλικη ζωή τους, όπως τον αμμώδη πυθμένα, κάποιον κοραλλιογενή ύφαλο ή το βυθό».

Τεχνικές στη διάθεση της επιστήμης

Το στάδιο της προνύμφης πολλών ψαριών συμβαίνει στην πελαγική ζώνη και είναι δύσκολο να μελετηθεί. Όσες πληροφορίες υπήρχαν μέχρι τώρα σχετικά με την όψη των πλασμάτων αυτών έχουν προκύψει από ερευνητικές αποστολές κατά τις οποίες τα πλάσματα συλλέγονταν μέσα σε μεγάλα δίχτυα σε σχήμα χοάνης που χρησιμοποιούνται για τη συλλογή πλαγκτόν. Η τεχνική αυτή πρωτοεφαρμόστηκε πριν από 150 περίπου χρόνια, και έγινε ευρέως γνωστή με την αποστολή του ερευνητικού πλοίου H.M.S. Challenger (1872-1876) που χρηματοδοτήθηκε από την Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου και αποτέλεσε τη γένεση της Ωκεανογραφίας. Από τότε έχουν γίνει μεγάλες τεχνολογικές πρόοδοι, η βασική τεχνική όμως παραμένει η ίδια. Τα δίχτυα για πλαγκτόν παρασύρουν τα ζώα και τα διοχετεύουν σε μια συσκευή που μοιάζει με δοχείο.

Καθώς το νερό πέφτει με ορμή μέσα στο δοχείο, τα ζώα συνήθως συνθλίβονται και πεθαίνουν πριν προλάβουν να αναδυθούν την επιφάνεια. Πολλά πλάσματα, όπως μέδουσες, ασπόνδυλα σε σχήμα βαρελιού της υποσυνομοταξίας των χιτωνοφόρων, και άλλα γυαλιστερά σε σχήμα σφαίρας που ονομάζονται «κτενοφόρα» (γιατί έχουν αποφύσεις που μοιάζουν με χτένες), είναι τόσο εύθραυστα που συνθλίβονται και μετατρέπονται σε μια ζελατινοειδή μάζα που οι ερευνητές αφαιρούν με τη χούφτα από τα δοχεία. Τα ζώα που παραμένουν άθικτα τοποθετούνται σε αλκοολούχο διάλυμα που εμποδίζει μεν την αποσύνθεσή τους τα κάνει όμως λευκά σαν φαντάσματα. Συχνά, οι εύθραυστες ίνες τους και τα πτερύγιά τους σπάνε, με αποτέλεσμα οι ερευνητές να μην μπορούν να καταλάβουν με τι έμοιαζαν τα πλάσματα αυτά και πώς συμπεριφέρονταν ενώ ήταν ζωντανά.

«Οι αποφύσεις αυτές που μοιάζουν με ίνες είναι πολύ σημαντικές», σημειώνει ο Luiz Rocha, θαλάσσιος βιολόγος και επιμελητής στην Ακαδημία Επιστημών της Καλιφόρνια, ο οποίος δεν έχει σχέση με το εν λόγω πρότζεκτ. Οι αποφύσεις αυτές, εξηγεί, μπορεί να χρησιμοποιούνται για μίμηση, κίνηση ή καμουφλάζ. «Επειδή όλες οι πληροφορίες χάνονται όταν τα ζώα συλλέγονται στα δίχτυα για πλαγκτόν, οι φωτογραφίες μπορούν να βοηθήσουν στην κατανόηση των αποφύσεων αυτών και της λειτουργίας τους», συμπληρώνει.

Η παρατήρηση των προνυμφών στην πελαγική ζώνη δεν είναι κάτι καινούργιο, πραγματοποιούνταν, όμως, κυρίως κατά τη διάρκεια της ημέρας. Η τεχνική, ονόματι «blue water diving» (σ.σ. κατάδυση στα μπλε νερά), ξεκίνησε τη δεκαετία του 1980 όταν μία ομάδα επιστημόνων από την Καλιφόρνια, ελπίζοντας να ξεπεράσουν τα προβλήματα που προέκυπταν με τα δίχτυα για πλαγκτόν, άρχισαν να βγαίνουν στα ανοιχτά με βάρκες, ενώ ο ήλιος ακόμα έκαιγε.

Ο William Hamner, συνταξιούχος οικολόγος και εξελικτικός βιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Λος Άντζελες, υπήρξε πρωτοπόρος των blue water καταδύσεων και ανέπτυξε πολλές τεχνικές, οι οποίες χρησιμοποιούνται από black water δύτες μέχρι και σήμερα. «Ο λόγος που ξεκινήσαμε τις blue water καταδύσεις είναι γιατί απλούστατα την εποχή εκείνη κανείς δεν ενδιαφερόταν αρκετά για το πλαγκτόν ώστε να μπει στον κόπο να το παρατηρήσει στο φυσικό του περιβάλλον. Εγώ όμως ενδιαφέρθηκα», αναφέρει ο Hamner.

Τόσο στις blue όσο και στις black water καταδύσεις, οι δύτες πρώτα απομακρύνονται αρκετά από τις ακτές, περίπου 8 ναυτικά μίλια ή και παραπάνω, για να φτάσουν σε σημεία όπου ο πυθμένας μπορεί να βρίσκεται εκατοντάδες μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Κατόπιν, καταδύονται στα 15 ή 30 μέτρα με τη βοήθεια ενός σχοινιού που κρέμεται είτε από τη λέμβο είτε από κάποια σημαδούρα.

Στις blackwater καταδύσεις, ωστόσο, οι δύτες χρησιμοποιούν υποβρύχια φώτα που κρέμονται και αυτά από σχοινιά ώστε να βλέπουν στο σκοτάδι, προσελκύοντας συχνά ζώα, συμπεριλαμβανομένων και καρχαριών. Το χόμπι αυτό δεν είναι για όλους.

«Είναι μια εντελώς διαφορετική αισθητηριακή εμπειρία όταν δεν υπάρχει πάτος ή οροφή», λέει η φωτογράφος Anna DeLoach. «Είναι ό,τι πιο κοντινό έχω ζήσει ποτέ, νομίζω, στο να βρίσκομαι στο διάστημα».

Για τους φωτογράφους, το να αποτυπώνουν κάτι που κανείς ποτέ δεν έχει ξαναδεί, πόσο μάλλον φωτογραφίσει, γίνεται σχεδόν εθισμός. «Το πιο συναρπαστικό είναι να στέλνεις στους επιστήμονες κάτι και να μην έχουν ιδέα περί τίνος πρόκειται γιατί κανείς δεν το έχει ξανασυναντήσει», λέει ο Steven Kovacs, οδοντίατρος από το Παλμ Μπιτς της Φλόριντα που ασχολείται με την blackwater φωτογραφία εδώ και πέντε χρόνια και συνεισφέρει συχνά στην ομάδα στο Facebook.

Οι φωτογράφοι έχουν λόγους να είναι περήφανοι. Κάποιοι επιστήμονες θεωρούν πως οι εικόνες, σε συνδυασμό με το DNA που συλλέγεται από τις προνύμφες των ψαριών, έχουν τη δυνατότητα να φέρουν την επανάσταση στην μελέτη των προνυμφών.

«Πιστεύουμε πως η προσέγγιση αυτή θα ανοίξει νέους δρόμους για την κατανόηση των προνυμφών και εγείρει νέα ενδιαφέροντα ερωτήματα για το μέλλον της έρευνας», λέει ο Ai Nonaka, ερευνητής στο Ινστιτούτο Σμιθσόνιαν και επικεφαλής συντάκτης της μελέτης.

Ο Johnson, με τη σειρά του, εύχεται το πρότζεκτ να εμπνεύσει μία νέα γενιά φωτογράφων θαλάσσιας ζωής να συμβάλουν και αυτοί στην επιστημονική έρευνα.