«Ο ποιητής Ηλίας Γκρης. Βίωμα ιθαγένειας και μυθοποιητική εντοπιότητα»

Παρουσίαση του νέου βιβλίου του Γιάννη Παππά για την ποίηση του Ηλείου Ηλία Γκρη (εκδ. Ελληνικά Γράμματα)

Η θητεία του Ηλία Γκρη στην ποίηση είναι μεγάλη. Πρόκειται για μια γόνιμη και ρωμαλέα παρουσία, στο ενεργητικό της οποίας αριθμούν μέχρι τώρα οκτώ ποιητικές συλλογές και ένας συγκεντρωτικός τόμος με τίτλο Λήθαργος κόσμος, που περιλαμβάνει επιλογές ποιημάτων της πρώτης δημιουργικής δεκαετίας 1977-1987. Παράλληλα, στο έργο του συγκαταλέγονται και τρία εκτεταμένα αφηγήματα.

Ο φιλόλογος και λογοτέχνης Γ. Παππάς με διεισδυτικό βλέμμα ευθυκρισίας και τόλμης ιχνηλατεί τα ποιητικά βήματα του Η. Γκρη από το 1977 μέχρι το 2018, ενός ποιητή που ανήκει στην Τρίτη μεταπολεμική γενιά, τη «γενιά της αμφισβήτησης» ή «γενιά του ’70». Σκοπός της μελέτης του Γ. Παππά -όπως τονίζει ο ίδιος- είναι να αναδείξει μια ποιητική φυσιογνωμία με ισχυρό αποτύπωμα στους κόλπους της γενιάς της και στην ποιητική παρακαταθήκη του 21ου αιώνα.

Η Γενιά του ‘70

Αρχικά, ο συγγραφέας αναφέρεται στις ποιητικές συλλογές του Η. Γκρη (Ομολογίες,Ρημαγμένη Πολιτεία, Λήθαργος Κόσμος, Αλφειός Πρόγονος, Σαν άλλος Οιδίποδας), στον όρο «γενιά» και ειδικότερα στη γενιά του ’70 (Γ. Κοντός, Γ. Βαρβέρης, Τζ. Μαστοράκη, Ν. Βαγενάς, Μ. Γκανάς, Η. Γκρης, Α. Χιόνης κ.α.), την οποία χαρακτηρίζουν «θέματα πολιτικά και κοινωνικά με αναγωγή στον υπαρξιακό χώρο» (Β. Βαρίκας) και « η πικρία των ανιόντων τους με ένα αίσθημα καθολικής κοινωνικής δυσφορίας». Όλα αυτά μετάτον γαλλικό Μάη του 1968, την επτάχρονη δικτατορία,την εξέγερση του Πολυτεχνείου, την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, τη μεταπολίτευση και τη διάσπαση του ΚΚΕ, γεγονότα στα οποία«θα αποτυπωθεί η συνείδηση των νέων ποιητών με τους όρους μιας γενικευμένης αντιεξουσιαστικής και αντισυμβατικής νοοτροπίας» (Β. Χατζηβασιλείου) και «η τόλμη μιας ποιητικής ενόρασης, η αμφισβήτηση και η ανατροπή» (Η. Γκρης). Οι ποιητές της γενιάς αυτής «έχουν κοινά βιώματα: μεγαλώνουν στο κλίμα του Ψυχρού Πολέμου έχοντας τραυματικούς απόηχους του Εμφυλίου και της διάψευσης των οραμάτων για μια καλύτερη και ισόνομη πολιτεία και συνειδητοποιούνται κατά τη διάρκεια του ’60 σε μια διαφορετική ελληνική κοινωνία, καταναλωτική πια (Α. Γεωργιάδου).
Βίωμα ιθαγένειας και εντοπιότητας

Σύμφωνα με τον Ε. Γαραντούδη, το βίωμα της ιθαγένειας ή της εντοπιότητας είναι μια θεματική πολλών λογοτεχνών της μεταπολεμικής εποχής και αφορά στη διαπίστωση ότι το έργο τους φέρει αισθητά ίχνη της τοπικής καταγωγής και ταυτότητάς τους. Με άλλα λόγια, οι λογοτέχνες αυτοί θεματοποιούν τη σχέση τους με τον γενέθλιο τόπο τους, που εντοπίζεται στην ελληνική επαρχία ή στον τόπο που γνώρισαν την παιδική και νεανική ηλικία τους. Το βίωμα της ιθαγένειας ή της εντοπιότητας γίνεται το κλειδί της συνολικής αντίληψης των λογοτεχνών για τον κόσμο, τον ιδιωτικό και τον δημόσιο, τον βιωμένο και τον ιστορικό και βασίζεται στην αντίθεση του διαφορετικού χωροχρόνου του ποιητή.

Τον όρο, όμως, αυτόν της «μυθοποιητικής εντοπιότητας» τον εισήγαγε ο Η. Γκρης, όταν σε κείμενό του για τον Τ. Σινόπουλο αναφέρεται στις λέξεις-σύμβολα του ποιητικού σύμπαντος του ποιητή, όπως είναι ο Πύργος, η Αγουλινίτσαή ο Αλφειός ποταμός, η γενέθλια κωμόπολη (η Κρέστενα), λέξεις που συνθέτουν μια «μυθοποιητική εντοπιότητα». Ο ποιητής ανατρέχει στο ιστορικό παρελθόν και ανατέμνει το πολιτικοκοινωνικό παρόν αυτού του χώρου.

Στη συνέχεια, ο συγγραφέας του βιβλίου αναλύει το βασικό θέμα της μελέτης του για τον Η. Γκρη παραθέτοντας εύστοχα τις απόψεις του και τεκμηριώνοντας τις με κριτικές για τις συλλογές του ποιητή με αναφορά σε συγκεκριμένα ποιήματα. Για παράδειγμα, ο Γ. Κουβαράς στην κριτική του για τη συλλογή Αλφειός πρόγονοςσημειώνει το γεγονός πως ήδη από τις πρώτες συλλογές του Γκρη εντοπίζονται διάσπαρτα σήματα, ικανά να στοιχειοθετήσουν μια προσωπική μυθολογία εδραζόμενη και συνυφασμένη με την ιδιοσυγκρασία, το ύφος και τον τόπο καταγωγής. Είναι σήματα που συστήνουν μια «τρυφερή γεωγραφία μνήμης», μια μυθοποιητική εντοπιότητα με οδόσημα τις ταπεινές γειτονιές της Κρέσταινας, τον Μπισχινόκαμπο, τα δρομάκια της Ζαχάρως ή τις θαλασσινές σπηλιές του Κατακόλου, τη μολυβένια γραμμή του Αλφειού…

Επίσης, για τη συλλογή Τα γεφύρια του κόσμουο Α. Ζήρας αναφέρει πως μέσω της μνήμης αφυπνίζονται αισθήσεις, συναισθήματα που συγκρατούνται μεταξύ τους από κάποιον συνεκτικό ιστό ιδεολογικά καθορισμένο και προβάλλονται ή αντιπαρατίθενται σε έναν κόσμο που εξακολουθεί να είναι εχθρικός, απειλητικός, κλειστός (π.χ. το ποίημα «Πορεύτηκε νύχτα»).
Αργότερα, όταν το 1983 εκδίδεται η συλλογή Εχθρικό τοπίο, η Α. Γεωργιάδου αναφέρει πως εδώ «ο ποιητής γυρίζει στο παρελθόν και αναψηλαφεί την οδύνη των παιδικών του χρόνων λόγω του ευρύτερου κλίματος της εποχής και της βαθιά τραυματισμένης Ελλάδας» (χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή είναι το ποίημα «Μονογραφία»).

Μιλώντας για την παιδική του ηλικία ο ποιητής σε μια συνέντευξή του εξομολογείται πως είναι παιδί της μετεμφυλιακής περιόδου. Ήταν μια εποχή σκληρή, την οποία έζησε με «οξυμένα πάθη και παθήματα που έχουν αφήσει ίχνη ματωμένα». Ο πατέρας κουρέας -αρχετυπική μορφή, ήρωας αντάρτης, τον οποίο ο ποιητής θαυμάζει και παίρνει διδάγματα απ’ αυτόν (και τον αναφέρει στο μυθιστόρημα Αρσενική έρημος)- και η μάνα εργάτρια γης και νοικοκυρά με έξι παιδιά, σε μια «περιρρέουσα ατμόσφαιρα μεγάλης άγριας στέρησης».

Ακολουθεί η ποιητική συλλογή Λήθαργος κόσμος, στην οποία οι εφιαλτικές μνήμες της παιδικής ηλικίας εξακολουθούν να στοιχειώνουν τον ποιητή και η φρίκη κυριαρχεί στις ανακλήσεις της μνήμης και στα ακυρωμένα τώρα πιά όνειρά του (π.χ. το ποίημα «Παιδιά της Κρέσταινας»). Η ανάμνηση της κωμόπολης προκαλεί έντονο ψυχικό πόνο για τη χαμένη παιδική ηλικία και τους φίλους, για τα φτωχικά και σκοτεινά σπίτια, στα οποία κατοικούσαν ηττημένοι αντάρτες αγωνιστές, που πάλεψαν για τη δημιουργία ενός δικαιότερου κόσμου, αλλά εισέπραξαν πίκρα και απογοήτευση. Μέσα σ’ αυτό το ζοφερό κλίμα της άγριας εκείνης εποχής «χωρίς μάτια ελέους», όπως θα γράψει ο ποιητής 25 χρόνια αργότερα στον Αλφειό πρόγονο, ο ποιητής-παιδί περιπλανιέται ξυπόλητος στο δρόμο της μικρής κωμόπολης και διασώζει τη «μνήμη των αφανών». Τέλος, ο Γ. Παππάς προχωρά σε επισημάνσεις πάνω και σε άλλα ποιήματα, όπως το «Αλφειός πρόγονος», το «Η θάλασσα του Καϊάφα» και το «Η χορωδία».

Το 2018 ο Η. Γκρης κυκλοφόρησε τη συλλογή Σαν άλλος Οιδίποδας, η οποία θεωρείται -κατά τον συγγραφέα- η σημαντικότερη και πιο ώριμη του ποιητή και μια από τις σημαντικές των τελευταίων χρόνων στην Ελλάδα. Σ’ αυτή τη συλλογή ο Γκρης, σαν άλλος Οιδίποδας, πορεύεται με κλειστά μάτια στον μυθικό και ιστορικό χωροχρόνο ψαύοντας πρόσωπα και πράγματα και προσπαθώντας να βρει απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα της ύπαρξης, αλλά και να συναντήσει έναν άνθρωπο συνοδοιπόρο στην περιπέτεια της ζωής. Τα ποιήματα «Ρετσιτατίβο», «Η κυρ’ Αλήθεια», «Κρεσταινιώτισσες», «Πάρτυ γενεθλίων» και «Λεπτομέρειες» είναι ενδεικτικά της θεματικής που εξετάζει ο συγγραφέας.

Ο ποταμός Αλφειός

Στο Παράρτημα I του βιβλίου ο Γ. Παππάς αναφέρεται στον ποταμό Αλφειό, που άσκησε ισχυρή επίδραση στους τρεις σημαντικότερους ποιητές της Ηλείας (Τ. Σινόπουλο, Γ. Παυλόπουλο και Η. Γκρη) και ο οποίος μετουσίωσε τα βιώματά τους σε κορυφαία ποίηση (στο Νυχτολόγιο του Σινόπουλου, στο ποίημα «Αλφειός»του Παυλόπουλου και στο «Αλφειός πρόγονος» του Γκρη).

Η φιλοσοφία στην ποίηση του Η. Γκρη

Η γενιά του Η. Γκρη, ίσως επειδή ανδρώθηκε μέσα στο «πνευματικά οργιαστικό» κλίμα της Μεταπολίτευσης, εμφανίζεται περισσότερο γοητευμένη από τη φιλοσοφία. Στο παράρτημα II ο συγγραφέας εξετάζει τη σχέση ποίησης και φιλοσοφίας στο έργο του Η. Γκρη. Στο δοκίμιό του Περί ποιήσεως ο ποιητής γράφει: «Η ποίηση και η φιλοσοφία είναι χωριστά μονοπάτια. Κάποτε συναντιώνται, κάποτε όχι. Κι όταν συναγροικηθούν και σμίξουν, δεν είναι στα απαράγραπτα χρέη του ποιητή να φορτωθεί τα άλυτα αινίγματα της φιλοσοφίας. Τα χρέη τούτα, έστω και επί ματαίω, ανήκουν αλλού».

Το ενδιαφέρον του ποιητή για την αρχαία ελληνική αλλά και τη μυστικιστική ανατολική φιλοσοφία γίνεται φανερό στην ποίησή του. Στις πέντε πρώτες συλλογές του βρίσκουμε ψήγματα μιας φιλοσοφικής θέασης των πραγμάτων και αυτούσιες λέξεις προσωκρατικών φιλοσόφων (π.χ. Εμπεδοκλής, Ηράκλειτος, Επίκουρος) εναρμονισμένες στο σύγχρονο τυπικό της ελληνικής. Μέχρι και στη συλλογή Σαν άλλος Οιδίποδαςεννέα φορές υπαινίσσεται κάποια φιλοσοφική ώσμωση μεπρόσωπα φιλοσόφων ή φιλοσοφικό ρεύμα της Δύσης ή της Ανατολής.

Τελευταίες σελίδες…

Το βιβλίο κλείνει με σελίδες για τα «Έργα και τις ημέρες του Η. Γκρη», δηλαδή τη χρονογραφία και την εργογραφία του ποιητή, καθώς και με μια επιλογή από τις συνεντεύξεις του.
Συμπερασματικά, πρόκειται για μια εμπεριστατωμένη μελέτη όχι μόνο πάνω στο πρωτότυπο θέμα «Βίωμα ιθαγένειας και μυθοποιητική εντοπιότητα» αλλά και για μια σπουδή-γραμματολογία του συνολικού έργου του Η. Γκρη, πολύ σημαντική για φιλολόγους και γενικότερα όσους επιθυμούν να εμβαθύνουν στην ποίηση ενός σπουδαίου σύγχρονου Έλληνα ποιητή.

Γιώργος Αγγελόπουλος, ΜΔΕ φιλόλογος