Καθαρή Δευτέρα: Κούλουμα στην Αθήνα του Όθωνα
Πώς γιόρταζαν οι Αθηναίοι τα Κούλουμα, στα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα
Σήμερα, Καθαρά Δευτέρα, επίσημη έναρξη της Σαρακοστής, σύμφωνα με την μακραίωνη ελληνική παράδοση γιορτάζονται τα Κούλουμα, τα οποία, όπως αναφέρει και το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, ως έθιμο περιλαμβάνουν «μαζική έξοδο στην εξοχή, πέταγμα χαρταετού και κατανάλωση νηστίσιμων φαγητών».
Βεβαίως, ανάλογα με την ιστορική περίοδο και την περιοχή, τόσο ο τρόπος με τον οποίο συντελείται αυτή «η μαζική έξοδος στην εξοχή» όσο και τα εδέσματα που καταναλώνονται διαφέρουν.
Το σίγουρο πάντως είναι ότι πάντα η Καθαρά Δευτέρα αποτελούσε για τους περισσότερους ημέρα χαράς και ξεκούρασης.
Το «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» της 6ης Μαρτίου 1929 μάς πάει στα πρώτα χρόνια του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και μας αφηγείται τα Κούλουμα της Αθήνας του Όθωνα.
«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 3.6.1929, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
«Τα Κούλουμα, τα οποία τώρα εξέλιπαν σχεδόν, ήσαν ένα παλαιότατον αθηναϊκόν έθιμον. Μία μεγάλη και πανηγυρική εορτή. Μια γενικής έξοδος των κατοίκων της πόλεως και μία ομαδική διημέρευσις εις τις Κολώνες (σ.σ. Στήλοι Ολυμπίου Διός) και τους πέριξ λόφους.
»Από το πρωί της Καθαροδευτέρας οι λόγοι του Αρδητού και του Σταδίου – τότε εις το Στάδιον και εις το Ζάππειον έσπερναν γρασίδι – καθώς και η πλατεία εις της Κολώνες, όπου οι Πλακιώτες αλώνιζαν, κατελαμβάνοντο από κόσμον πολύν.
Μασκαράδες και πολίται
Στης Κολώνες να βρεθήτε…
»Από όλες της συνοικίες της πόλεως συνέρρεεν ο κόσμος εκεί. Ο λαός ιδίως. Ενόμιζε κανείς ότι επρόκειτο περί στρατοπέδου.
»Αλλά και αι άλλαι τάξεις της κοινωνίας συμμετείχον δι’ ενός απογευματινού περιπάτου εις τα Κούλουμα.
»Οι πανηγυρισταί ή οι εορτασταί συν γυναιξί και τέκνοις εξεκινούσαν από όλα τα σημεία της πόλεως πεζή και μετέβαιναν εις της Κολώνες και εις τον όπισθεν αυτών λόφον, όπου τότε εγύριζαν τα φτερά των και δύο ανεμόμυλοι γραφικώτατοι.
»Εις το στρατόπεδον αυτό κυρίαν θέσιν κατείχον οι στραγαλατζήδες, με τα στραγάλια και τα μασούρια και τα παστέλια και τους ζαχαρωμένουνς κοκκορίκους και τα λουκούμια και το μελένιο το χαλβά, που τον έκοβαν μ’ ένα μικρό σκεπαρνάκι.
»Εκεί επωλούντο ωραία κρητικά πορτοκάλια, χουρμάδες, φουντούκια, φιστίκια ταραμάδες, εληές, θαλασσινά διάφορα, αχινοί, μίδια, στρείδια, κρεμμύδια, σκόρδα, λαγάνες, κρασιά, χαλβάς, ο ταχίν χαλβάς και πολίτικος, καρύδια, σύκα, χαϊμαλιά, σουτζούκια, σταφίδες, κυδονόπαστα, κουλούρια με σουσάμι, κρυονέρι “από του παπά τ’ αμέλι”, όπως εσηνήθιζαν να φωνάζουν οι πωληταί με στάμναν ή το βαρέλι»
Οι προμήθειες
»Εκεί η τσότρες με το σώσμα και τα παγούρια με το κοκκινέλι. Οι περισσότεροι όμως εκ των εορταστών επηγαίναν εις τα μέρη αυτά με τας προμηθείας των, τας οποίας έκαμναν εις την Παληά Αγορά, που αργότερα εκάη και όπου υψούτο το περίφημο Ρολόϊ, διά να δείχνη της ώρες εις τους κατοίκους της πόλεως.(…)
»Το Ρολόϊ – ένας τετράγωνο υψηλός πύργος – ήτο κατασκεύασμα του λόρδου Έλγιν.
Πικ – νικ
»Οι Αθηναίοι με τας οικογενείας των έστρωναν εις το χώμα ή εις το γρασίδι ή εις τον βράχον μία βελέντζα και ετοποθετούντο γύρω. Εις τη μέση το καλάθι ή τα καλάθια γεμάτα από νηστίσιμα φαγητά. Μαχαιροπήρουνα ελάχιστα. Τα δάχτυλα έπαιζαν το μεγαλύτερο ρόλο.
»Τα εξέπλεναν δε εις το τέλος με την τσότρα (σ.σ. ξύλινο παγούρι). Η μία παρέα ήτο πλησίον της άλλης. Αι συνομιλίαι ζωηραί. Τ’ αστεία και τα πειράγματα ανάλογα με το πνεύμα της εποχής και τον βαθμόν του πολιτισμού.
»Κάθε πενήντα βήματα και ένας γάιδαρος φορτωμένος σύκα ξερά. Ή διτροχο ξεζεμένο με πορτοκάλια και λεμόνια. Πού και πού κανένας στράβος, κατά προτίμησιν, διακονιάρης με μιά μονόχορδη λύρα και θρηνώδεις επικλήσεις.
“Βοηθάτε, Χριστιανοί μου, τον αόμματο…”
»Καθισμένος εις το χώμα, μ’ ένα μαντήλι ανοιγμένο εμπρός εις τα γόνατά του κ’ ένα παιδί δίπλα του, που εμάζευε της πεντάρες της ελεημοσύνης.
(…)
Αποκριάτικο κέφι
»Αλλού παρατηρείται ένας συνωστισμός του πλήθους. Δέκα ασίκηδες με της μουτσούνες της αποκρηάτικες φορεμένες ανάποδα, χορεύουν τσάμικο.
»Παρακάτω λίγα παλληκάρια με της άσπρες φουστανέλες στήνουν το χορό. Το πλήθος τους θαυμάζει και τους χειροκροτεί. Είνε μια παρέα από γαλατάδες Λοιδωρικιώτες.
»Οι φραγκοραφτάδες της Αγίας Ειρήνης Ξετρελλαίνουν τα κορίτσια με τις φυσαρμόνικές και τα ερωτικά τραγούδια. Το απόγευμα το γλέντι είνε εις το κατακόρυφον.
»Οι περισσότεροι είνε εις το κέφι. Πολλοί μεθυσμένοι. Άλλοι κοιμούνται, ξαπλωμένοι εις τα χόρτα, ανάσκελα, μ’ ένα μαντήλι ριγμένο εις το πρόσωπο δια να προφυλαχθούν τάχα από τον ήλιο.
»Άλλοι είνε πεσμένοι μπρούμυτα, σαν νεκροί μάχης. Τους ξάπλωσε κάτω το ρετσινάτο.
(…)
»Οι λόφοι αντηχούν από φωνές και τραγούδια. Ακούονται τα νταβούλια, η γκάιδες και η πίπιζες. Επί ημέρας πολλάς διατηρούνται τα ίχνη των φαγοποτικών οργίων. Χιλιάδες φλούδες από πορτοκάλια. Μυριάδες όστρακα θαλασσινών. Ένα σύννεφο από παληόχαρτα που στροβιλίζει ο αέρας εδώ κι εκεί.
»Να και μια περίπολος διά την τάξιν! Περνά εφ αμάξης -καροτσάδα- ένας πλούσιος έμπορος.Αυτός, η γυναίκα του, τα δύο του αγόρια, τα τρία του κορίτσια και μία μικρή υπηρέτρια εμπρός εις τον αμαξά, ο οποίος δέρνει αλύπητα τ’ άλογα αισθανόμενα την ανάγκην ν’ απεργήσουν.
»Τα Κούλουμα ετελείωναν σχεδόν με την δύσιν του ηλίου.
(…)
Ο Όθωνας
»Πολλοί εκ των υπουργών επήγαιναν εις τα Κούλουμα διά να διασκεδάσουν με το θέαμα του κόσμου. Ο βασιλεύς Όθων με την Αμαλίαν και τους υπασπιστάς των πολλάκις επεσκέφθησαν έφιπποι τα Κούλουμα. Και ο Γεώργιος κατόπιν. Δεν υπήρχε Αθηναίος ο οποίος να μη εγνώριζε την παμπαλαίαν αυτήν εορτήν.
Φινάλε
»Κατά τας οκτώ το βράδυ (…) οι [σαλπιγκτές] δηλονότι όλων των στρατιωτικών σωμάτων, οι οποίοι εσάλπιζαν την αποχώρησιν.
»Η πόλις ωμοίαζε προς νεκροταφείον. Ψυχή εις τους δρόμους. Όλα τα σπίτια κλειστά και σκοτεινά. Μετά το ξεφάντωμα της τελευταίας Κυριακής της Αποκρηάς και μετά το υπαίθριον γλέντι των Κουλούμων ήτο φυσικό να γίνεται πλέον αισθητή η κούρασις και να επέρχεται ο κόρος.
»Όλη η πόλις παρεδίδετο εις ένα ύπνον βαθύν, τον οποίον διέκοπταν μερικά ροχαλητά ή φωνές των σκύλλων εις τους δρόμους και των κοκκόρων τα λαλήματα».
