Η δημοκρατία είναι για τους θεούς

[vc_row][vc_column][vc_single_image image=”93016″ img_size=”full”][vc_column_text]«Γιατί οι δημοκρατίες αποτυγχάνουν;»

Έχουμε ακούσει πολλές φορές αυτή την ερώτηση τα τελευταία χρόνια. Και η δική μου απάντηση είναι: «Γιατί όχι;»

Η ιστορία – ο μόνος αληθινός οδηγός που έχουμε σε αυτό το ζήτημα – μας έχει δείξει ότι η δημοκρατία είναι σπάνια και σύντομη. Εμφανίζεται με σχεδόν μυστηριώδη τρόπο σε κάποιο μέρος κι ύστερα, εξίσου μυστηριωδώς, εξαφανίζεται. Η αυθεντική δημοκρατία είναι δύσκολο να επιτευχθεί και, όταν αυτό κατορθώνεται, είναι εύθραυστη. Στη μεγάλη εικόνα των ανθρωπίνων γεγονότων αποτελεί την εξαίρεση, όχι τον κανόνα.

Παρά τον χαρακτήρα της αυτόν, η δημοκρατία στηρίζεται σε μια αφοπλιστικά απλή ιδέα: ως μέλη μιας κοινότητας, πρέπει να έχουμε τον ίδιο λόγο στο πώς οργανώνουμε την κοινή μας ζωή. Εχετε ακούσει κάτι πιο λογικό; Αλλά ποιος λέει ότι είμαστε λογικοί;

Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι δεν είναι προγραμματισμένοι να ζουν δημοκρατικά. Θα μπορούσε μάλιστα να πει κανείς ότι η δημοκρατία είναι «αφύσικη», αφού αντίκειται στα ζωτικά μας ένστικτα. Το πιο φυσικό στον άνθρωπο, όπως και σε οποιοδήποτε ον, είναι να επιδιώκει την επιβίωση και την αναπαραγωγή. Και για τον σκοπό αυτό, ανταγωνιζόμαστε κάποιους άλλους: τους σπρώχνουμε, τους παρακάμπτουμε, τους ποδοπατάμε όταν χρειάζεται. Πίσω από τη χαμογελαστή πρόσοψη του ανθρώπινου πολιτισμού υπάρχει η ίδια τυφλή ορμή για αυτοεπιβεβαίωση που συναντάμε στο ζωικό βασίλειο.

Αυτή η άλογη ανθρώπινη φύση, γράφει ο ζωολόγος Κόνραντ Λόρενς στο βιβλίο του «Περί επιθετικότητας», είναι που ωθεί δύο πολιτικά κόμματα ή δύο θρησκείες με παρόμοια προγράμματα να πολεμούν με σφοδρότητα το ένα το άλλο, όπως και ωθεί έναν Αλέξανδρο ή έναν Ναπολέοντα να θυσιάζει εκατομμύρια ζωές στην προσπάθειά του να ενώσει τον κόσμο κάτω από το σκήπτρο του.

Δεν βοηθάει το ότι όταν ένα τέτοιο άτομο έχει ενθρονιστεί, άλλοι είναι έτοιμοι να υποταχθούν. Είναι σαν να αντιλαμβάνονται ξαφνικά ότι έχουν στα χέρια τους μια υπερβολική ελευθερία που τους καταπιέζει. Και τι γλυκιά παράδοση! Ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Ναπολέων, ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι ήταν εξαιρετικοί ρήτορες και γοήτευαν τα πλήθη. Μπορεί αυτά που έλεγαν να ήταν κενά νοήματος, αλλά όμως οδηγούσαν τα πλήθη σε νέα επίπεδα απόλαυσης.

Αυτό είναι περίπου το ανθρώπινο πλαίσιο όπου εμφανίζεται η δημοκρατική ιδέα. Δεν είναι περίεργο λοιπόν ότι η μάχη μοιάζει καταρχήν χαμένη. Η αυθεντική δημοκρατία δεν δίνει μεγάλες υποσχέσεις, δεν γοητεύει, επιδιώκει απλώς ένα βαθμό ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Δεν είναι ερωτική. Σε σύγκριση με αυτά που συμβαίνουν στα λαϊκιστικά καθεστώτα, είναι μάλλον μια ψυχρή υπόθεση. Ποιος θα διάλεγε τις ανιαρές ευθύνες της δημοκρατίας απέναντι στην άμεση απόλαυση που υπόσχεται ο δημαγωγός; Κι όμως, παρ’όλα αυτά, η δημοκρατική ιδέα έχει επιβληθεί αρκετές φορές στην ιστορία – στιγμές χαράς όπου η ανθρωπότητα σχεδόν κατάφερε να αιφνιδιάσει τον εαυτό της.

Ένα στοιχείο που χρειάζεται η δημοκρατία είναι μια αίσθηση σεμνότητας. Μια σεμνότητα, που επειδή γνωρίζει την αξία της και τα όριά της, μπορεί ακόμη και να γελά με τον εαυτό της. Μια σεμνότητα, που επειδή έχει δει πολλά και έχει μάθει να τα ανέχεται, έχει γίνει σοφή και υπομονετική. Με άλλα λόγια, για να είσαι ένας αληθινός δημοκράτης πρέπει να καταλαβαίνεις πως όταν πρόκειται για την κοινή ζωή δεν είσαι καλύτερος από τους άλλους – και δρας αναλόγως. Το να ζεις δημοκρατικά σημαίνει κυρίως να καταπιάνεσαι με την αποτυχία και την αδυναμία και να μην τρέφεις ψευδαισθήσεις για την ανθρώπινη κοινωνία.

Η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία επινόησε δύο θεσμούς που ενσάρκωναν αυτό το όραμα. Ο ένας ήταν ο διορισμός κρατικών αξιωματούχων με κλήρωση. Με δεδομένη τη θεμελιώδη ισότητα δικαιωμάτων που όλοι οι Αθηναίοι πολίτες – δηλαδή οι ελεύθεροι άρρενες ενήλικες – απολάμβαναν, ο πιο λογικός τρόπος ανάδειξης σε θέσεις ισχύος ήταν με τυχαία επιλογή. Ο άλλος ήταν ο εξοστρακισμός. Όταν κάποιος πολίτης γινόταν υπερβολικά δημοφιλής, οι Αθηναίοι τον εξοστράκιζαν για δέκα χρόνια. Δεν ήταν μια τιμωρία για κάτι που είχε κάνει, αλλά ένα προληπτικό μέτρο για κάτι που πιθανόν να έκανε αν παρέμενε ανεξέλεγκτος. Οι Αθηναίοι γνώριζαν ότι ήταν πολύ ευάλωτοι για να αντισταθούν στην πολιτική γοητεία και στερούσαν αυτή την απόλαυση από τον εαυτό τους. Η δημοκρατία, ως ανθρώπινο δημιούργημα, είναι εύθραυστη και αδύναμη – καλύτερα λοιπόν να μη δοκιμάζεται στην πράξη.

Μετά το ριζοσπαστικό πείραμα της Αθήνας, η δημοκρατία επανεμφανίστηκε αλλού, αλλά με μορφές που οι αρχαίοι Αθηναίοι θα δυσκολεύονταν να αποκαλέσουν δημοκρατικές. Το μεγαλύτερο μέρος της σημερινής αμερικανικής δημοκρατίας, για παράδειγμα, θα χαρακτηριζόταν με τις αθηναϊκές προδιαγραφές «ολιγαρχία». Οι ολίγοι πλούσιοι αποφασίζουν όχι μόνο τους κανόνες του πολιτικού παιχνιδιού, αλλά και το ποιος νικά και ποιος χάνει.

«Αν υπήρχε ένας λαός θεών, θα επέλεγε μια δημοκρατική διακυβέρνηση», έγραψε ο Ζαν-Ζακ Ρουσό. «Είναι μια τέλεια μορφή διακυβέρνησης όχι για τους ανθρώπους». Αυτό είναι τελικά η δημοκρατία: ένα ιδανικό που κατά καιρούς προσπαθούν οι άνθρωποι να θέσουν σε εφαρμογή. Κι όμως, η δημοκρατία – όπως και η ευτυχία – είναι κάτι που η προσδοκία του είναι σημαντικότερη από την ύπαρξή του. Ισως να μην την κατακτήσουμε ποτέ, αλλά δεν μπορούμε να πάψουμε να την ονειρευόμαστε.

 Ο Κοστίκα Μπραντατάν είναι συγγραφέας του βιβλίου «Πεθαίνοντας για τις ιδέες. Οι επικίνδυνες ζωές των φιλοσόφων»[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row]