Θεώνη Κουφονικολάκου: «Για να μιλήσουν τα παιδιά, πρέπει να τα βοηθήσουμε να καταλάβουν τι είναι κακοποίηση!»
Αποκαλυπτική συνέντευξη στην «Πρωινή» της Συνηγόρου του Παιδιού,
Θεώνης Κουφονικολάκου για την προάσπιση των Δικαιωμάτων του παιδιού,
τον ρόλο των θεσμών και της οικογένειας και την παιδική κακοποίηση
Συνέντευξη στην Ελένη Παπαδοπούλου
Είναι αναγκαίο να εστιάσουμε επί τέλους στην αποκατάσταση του παιδιού θύματος
και αντί να επικεντρωνόμαστε μόνο στην ποινική μεταχείριση του εκάστοτε δράστη,
να μεριμνούμε για την ανάρρωση του παιδιού με τη βοήθεια ειδικών.
Αλήθειες που πρέπει να ακουστούν και να γίνουν κτήμα μας για να απλώσουμε Πολιτεία, θεσμοί και κοινωνία ένα δίχτυ προστασίας για την προάσπιση των Δικαιωμάτων του παιδιού, μας λέει σήμερα η Συνήγορος του παιδιού κα. Θεώνη Κουφονικολάκου σε μια αποκαλυπτική και εφ’ όλης της ύλης συνέντευξή της στην «Πρωινή». Με ειδικές αναφορές στην παιδική κακοποίηση, τη νεανική βία, τη σεξουαλική κακοποίηση, στην πρόληψη αλλά και την αντιμετώπιση αυτού του «σκοτεινού» όπως το αποκαλεί φαινομένου αλλά και στην υποστήριξή μας στα παιδιά-θύματα. Στόχος μας να ανεβάσουμε τα παιδικά δικαιώματα στην κορυφή των προτεραιοτήτων.
Την κ. Κουφονικολάκου θα έχουμε την τιμή και τη χαρά να υποδεχθούμε στον Πύργο μαζί με άλλους κορυφαίους ομιλητές, στην ημερίδα που διοργανώνει η «Πρωινή» και η Αέναον Κοινσεπ υπό την αιγίδα της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας στο Σάββατο 25 Νοεμβρίου στο συνεδριακό κέντρο της ΠΕ Ηλείας για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Ένα τεράστιο θέμα, καθώς μεγαλώνοντας υγιή παιδιά, έχουμε μια υγιή κοινωνία.
-Καταρχήν θα θέλαμε, κ Κουφονικολάκου, να σας ευχαριστήσουμε για τη συμμετοχή σας στην ημερίδα της «Πρωινής» για τα Δικαιώματα του παιδιού. Θα λέγατε πως μέχρι τώρα έχουν γίνει σημαντικά βήματα για την προάσπιση των δικαιωμάτων του παιδιού στη χώρα μας, τηρούνται τα άρθρα της Σύμβασης ή θα μπορούσε να αλλάξει κάτι θεσμικά;
Εγώ σας ευχαριστώ για την πρόσκληση και χαίρομαι πολύ για τη συνεργασία μας. Σε γενικές γραμμές μπορεί κανείς να επισημάνει αξιόλογα θετικά βήματα, αλλά έχουμε μακρύ δρόμο μπροστά μας. Μαζί με τις απαραίτητες θεσμικές αλλαγές θα πρέπει να αλλάξει και λίγο η αντίληψη, η κουλτούρα μας αν θέλετε για τα παιδιά.
Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε θεσμικά πως τα παιδιά έχουν δικαιώματα και ανάγκες που είναι ξεχωριστά και διαφορετικά από εκείνα των ενηλίκων και αυτά πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. Ότι έχουν άποψη την οποία είναι κρίσιμο να ακούσουμε προσεκτικά για όλα τα θέματα που τα αφορούν. Ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν και εξαρτώνται περισσότερο από τις δημόσιες υπηρεσίες απ’ ότι οι ενήλικες και συνεπώς υπάρχει μεγάλη πιθανότητα τραυματικών και μη αναστρέψιμων επιπτώσεων στη ζωή τους όταν αυτές οι υπηρεσίες είναι ελλιπείς, κακής ποιότητας ή αποτυγχάνουν. Επιπλέον, ότι έχουν εξαιρετικά μειωμένη πρόσβαση σε μηχανισμούς καταγγελιών και αποκατάστασης. Θα έπρεπε ήδη να έχουμε μπει στη διαδικασία να αξιολογούμε την επίπτωση των αποφάσεών μας σε όλα τα επίπεδα (προϋπολογισμός, νομοθεσία κλπ) στη ζωή των παιδιών με άξονα το συμφέρον τους. Είναι πολύ καλύτερο από το να προσπαθούμε να ελέγξουμε όψιμα τη ζημιά που δημιουργήσαμε.
-Μιλήστε μας λίγο για τον ρόλο που έχει ο Συνήγορος του Παιδιού και ποιος μπορεί να απευθυνθεί σε εσάς ζητώντας την παρέμβασή σας;
Κατ’ αρχάς να πούμε ότι η Ανεξάρτητη Αρχή «Συνήγορος του Πολίτη» ανέλαβε και την αρμοδιότητα της προάσπισης και προαγωγής των δικαιωμάτων του παιδιού από το 2003. Έκτοτε, ο ρόλος του Συνηγόρου του Παιδιού είναι πολυσχιδής. Αφενός στο σκέλος της προστασίας διερευνά και διαμεσολαβεί σε αναφορές σχετικά με παραβιάσεις των δικαιωμάτων των παιδιών, τις οποίες λαμβάνει από οποιονδήποτε έχει γνώση, δηλαδή και από τα ίδια τα παιδιά χωρίς να απαιτείται η μεσολάβηση άλλου ενήλικου προσώπου, αλλά και από γονείς, επαγγελματίες, συγγενείς κ.α. Περαιτέρω ο Συνήγορος του Παιδιού παρεμβαίνει όχι μόνο όταν η παραβίαση αποδίδεται στο δημόσιο, αλλά και σε ιδιώτες, φυσικά ή νομικά πρόσωπα. Η Αρχή επίσης, παρακολουθεί και αυτεπάγγελτα τη συμμόρφωση της χώρας με τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, ενημερώνει την αρμόδια Επιτροπή του ΟΗΕ για την πρόοδό μας, ενώ ασκεί θεσμική πίεση ώστε το νομοθετικό πλαίσιο και η διοικητική πρακτική στην Ελλάδα να ευθυγραμμιστούν με τις σύγχρονες επιταγές σε σχέση με τα δικαιώματα του παιδιού. Συμμετέχει επιπλέον και σε σειρά συλλογικών οργάνων όπως ο Εθνικός Μηχανισμός Εκπόνησης, Παρακολούθησης και Αξιολόγησης Σχεδίων Δράσης για τα Δικαιώματα του Παιδιού κ.ά., και περιοδικά δημοσιεύει ειδικές εκθέσεις σε κρίσιμες θεματικές. Επίσης, λειτουργεί τηλεφωνικές γραμμές για παιδιά και αποτελεί σημείο «εισόδου» καταγγελιών για κακοποίηση και παραμέληση των παιδιών.
Στο σκέλος της προαγωγής των δικαιωμάτων, ο Συνήγορος ακούει προσεκτικά τι έχουν να πουν τα ίδια τα παιδιά για τη ζωή, τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντά τους. Η ομάδα του Συνηγόρου, επισκέπτεται κάθε εβδομάδα τα σχολεία, συνομιλεί με μαθήτριες, μαθητές και εκπαιδευτικούς, κάνει γνωστά τα δικαιώματα του παιδιού, οργανώνει και διεξάγει επιμορφώσεις επαγγελματιών του πεδίου και κάθε χρόνο συγκροτεί και Ομάδα Εφήβων Συμβούλων με την οποία διαβουλεύεται και συνδιαμορφώνει συστάσεις προς την πολιτεία.
-Σύμφωνα με την εμπειρία σας, ποια θα έπρεπε είναι τα πρώτα βήματα ώστε να χτίσουμε στη χώρα μας ένα «δίχτυ προστασίας» για τα παιδιά, για να ελαχιστοποιηθούν τα φαινόμενα παιδικής κακοποίησης;
Το πρώτο αναγκαίο βήμα είναι μία ενιαία στρατηγική και πολιτική παιδικής προστασίας που θα βασίζεται στη χαρτογράφηση των πραγματικών μας αναγκών, των διαθέσιμων πόρων και στη συμμετοχή των ίδιων των παιδιών.
Χρειαζόμαστε συνοχή και σαφήνεια στη νομοθεσία και όχι αποσπασματικές ρυθμίσεις από κάθε υπουργείο. Στο πλαίσιο αυτό έχουμε ανάγκη τη θεσμοθέτηση της διασύνδεσης των υπηρεσιών που λειτουργούν χωρίς συντονισμό στην παρούσα φάση, την ενίσχυση του προσωπικού που δεν επαρκεί σήμερα, καθώς και συστηματικές επιμορφώσεις. Φανταστείτε ότι οι κοινωνικές υπηρεσίες των δήμων που είναι αρμόδιες για διερεύνηση περιστατικών κακοποίησης δεν έχουν καθηκοντολόγιο, ούτε συγκεκριμένα πρωτόκολλα παρέμβασης. Οι ίδιοι οι δήμοι δεν έχουν ενιαία προσέγγιση ως προς το αν η υποστήριξη και η συμβουλευτική καθοδήγηση των οικογενειών σε κίνδυνο αποτελεί προτεραιότητα ή όχι. Οι γονείς όμως -ιδίως αυτοί που δεν μπορούν να ανταποκριθούν επαρκώς στο ρόλο τους- χρειάζονται υποστήριξη και πλαισίωση ώστε να προλάβουμε τα χειρότερα.
Ακόμη, είναι αναγκαίο να εστιάσουμε επί τέλους στην αποκατάσταση του παιδιού θύματος. Δηλαδή αντί να επικεντρωνόμαστε μόνο στην ποινική μεταχείριση του εκάστοτε δράστη, θα έπρεπε να μεριμνούμε για την ανάρρωση του παιδιού με τη βοήθεια ειδικών, που αυτή τη στιγμή δεν επαρκούν, με βάση την αξιολόγηση του συμφέροντός του. Επίσης, στην Ελλάδα, όταν τα παιδιά απομακρύνονται από την οικογένειά τους, συνήθως οδηγούνται σε νοσοκομεία και μετά σε ιδρύματα τα οποία είναι -σύμφωνα με τις έρευνες και τα δεδομένα- εκ των πραγμάτων κακοποιητικά για όλα τα παιδιά. Χωρίς πλήρως ανεπτυγμένο σύστημα αναδοχής και άλλους εναλλακτικούς τρόπους φροντίδας των ανηλίκων σε κίνδυνο, δύσκολα μπορούμε να αποφύγουμε τη δευτερογενή θυματοποίησή τους.
Πέρα απ’ αυτά, χρειαζόμαστε μέσω της εκπαίδευσης ασφαλείς «χώρους» και πρόσωπα εμπιστοσύνης που θα ενθαρρύνουν τα παιδιά να μιλήσουν χωρίς φόβο, καθώς και βιωματικά μαθήματα που θα τα ενδυναμώνουν ώστε να αναγνωρίζουν και να καταγγέλλουν έγκαιρα κακοποιητικές συμπεριφορές. Είναι άξιο αναφοράς ότι ιδίως στη σεξουαλική κακοποίηση οι θύτες εργαλειοποιούν την ντροπή και ενοχή των παιδιών που τροφοδοτείται από την άγνοιά τους γι’ αυτό που τους συμβαίνει κι έτσι δρουν ανενόχλητοι. Πώς περιμένουμε από τα παιδιά να μας μιλήσουν σε περίπτωση κινδύνου αν δεν τα βοηθάμε να καταλάβουν τι είναι κακοποίηση και από ποιον πρέπει να ζητήσουν βοήθεια;
Τέλος, ειδικά ως προς την υποχρέωση αναφοράς της κακοποίησης ιδίως από τα σχολεία, που αποτελούν κύριο πυλώνα αναγνώρισης του φαινομένου, ανασταλτικό ρόλο παίζει ο φόβος των εκπαιδευτικών και άλλων επαγγελματιών των μονάδων ότι οι γονείς θα κινηθούν νομικά εναντίον τους και θα εμπλακούν σε μακροχρόνιες δικαστικές διαμάχες. Για το σκοπό αυτό ο Συνήγορος έχει ήδη παρέμβει ώστε να εξασφαλιστεί η νομική προστασία για όλους τους επαγγελματίες που αναφέρουν περιστατικά κακοποίησης.
«Σκοτεινό» φαινόμενο η παιδική κακοποίηση
Θεωρώ ότι θα έπρεπε να έχουμε δώσει πολύ μεγαλύτερη σημασία στο σκέλος της πρόληψης της παιδικής κακοποίησης.
-Αν σας ζητούσα να κατατάξετε με μια σειρά προτεραιότητας τις πιο συχνές μορφές κακοποίησης στη χώρα μας, ποιες θα ήταν αυτές;
Θα σας έλεγα ότι η ερώτησή σας είναι εξαιρετική αλλά δεν θα μπορούσα να σας απαντήσω. Βλέπετε η χώρα μας δεν έχει στατιστικό σύστημα αποτύπωσης των περιστατικών κακοποίησης ούτε της εξέλιξής τους. Επομένως συνεχίζουμε να μιλάμε για ένα «σκοτεινό» φαινόμενο του οποίου την έκταση, την ένταση και τις επιμέρους εκφάνσεις ακόμη δεν γνωρίζουμε πλήρως.
Γνωρίζουμε από την καμπάνια του Συμβουλίου της Ευρώπης ότι 1 στα 5 παιδιά θα βιώσουν τουλάχιστον ένα περιστατικό σεξουαλικής βίας στη ζωή τους!
– Το σκοτεινό φαινόμενο της σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών παρουσιάζει κυρίως μετά την πανδημία μεγάλη έξαρση. Πού πιστεύετε ότι οφείλεται;
Και πάλι λόγω της έλλειψης αναλυτικών δεδομένων, αυτό δεν μπορούμε να το επιβεβαιώσουμε. Η τυχόν αύξηση των αναφορών μπορεί να οφείλεται σε άλλους παράγοντες (πχ σε καλύτερα αντανακλαστικά στην αναγνώριση τέτοιων παραβιάσεων). Ωστόσο γνωρίζουμε ήδη από την καμπάνια του Συμβουλίου της Ευρώπης ότι 1 στα 5 παιδιά θα βιώσουν τουλάχιστον ένα περιστατικό σεξουαλικής βίας στη ζωή τους. Και αυτό είναι ήδη επώδυνα σοκαριστικό για όλους μας.
-Μέσα στον Νοέμβριο αναμένεται να τεθεί σε λειτουργία η πλατφόρμα καταγγελιών για περιστατικά bullying στα σχολεία, όπου θα παρέχεται η δυνατότητα σε μαθητές ή γονείς να αναφέρουν κάθε περιστατικό που υφίστανται τα παιδιά τους ή έχει υποπέσει στην αντίληψή τους. Θεωρείται ότι αυτές οι πλατφόρμες καταγγελιών βοηθούν στο να «σπάσει η σιωπή» και να αντιμετωπιστούν περιστατικά κακοποίησης παιδιών;
Αυτό θα το δούμε στην πράξη. Θεωρώ όμως ότι θα έπρεπε να έχουμε δώσει πολύ μεγαλύτερη σημασία στο σκέλος της πρόληψης. Συνήθως παρεμβαίνουμε πυροσβεστικά προς τους άμεσα εμπλεκόμενους για να επιλύσουμε το πρόβλημα του εκφοβισμού αφού έχει αναδυθεί. Ωστόσο εκείνοι που νομιμοποιούν τον εκφοβισμό και την ενδοσχολική βία είναι οι παρατηρητές που δεν επισημαίνουν την παραβίαση αμέσως. Δηλαδή, εκπαιδευτικοί και μαθήτριες/μαθητές που κάνουν ότι δεν βλέπουν για πολύ καιρό με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε στην κλιμάκωση της έντασης.
Στο δρόμο για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης και τη διαχείριση των κρίσεων πρέπει να υιοθετήσουμε φιλικές στα παιδιά διαδικασίες (σχολική διαμεσολάβηση, κατάρτιση κανονισμού με διαβούλευση κ.ά.) και βιωματικούς τρόπους συστηματικής εκπαίδευσης στα δικαιώματα όλων των μελών της σχολικής κοινότητας, ώστε να έχουμε σχολεία που θα ενθαρρύνουν τη συζήτηση, την ανάπτυξη του σεβασμού και την εκμυστήρευση, και δεν θα κάνουν ότι δεν βλέπουν. Προϋπόθεση όμως για όλα αυτά είναι να θεσμοθετήσουμε τα αναγκαία εργαλεία και να δώσουμε υποστήριξη, χρόνο και χώρο στη σχολική κοινότητα.
-Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Αστυνομίας, μόνο τον περασμένο Σεπτέμβριο συνελήφθησαν συνολικά 1.353 ανήλικοι για διάφορα αδικήματα. Τι θεωρείτε ότι φταίει γι αυτήν την έξαρση της νεανικής βίας και εγκληματικότητας και πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί; Σε κάποια συνέντευξή σας είχατε δηλώσει πως για τον Συνήγορο του Παιδιού δεν υπάρχουν επικίνδυνα παιδιά, αλλά μόνο παιδιά σε κίνδυνο.
Κατ’ αρχάς είναι πρωταρχικής σημασίας το να κατανοήσουμε συλλογικά, ότι δεν πρόκειται για «πρόβλημα των ανηλίκων» και ότι αναφερόμαστε σε ένα πολυπαραγοντικό ζήτημα που δεν έχει μαγικές λύσεις. Η διαφαινόμενη έξαρση της βίας στα παιδιά αντικατοπτρίζει και την επιθετικότητα των ενηλίκων και την βία των κοινωνιών μας, ερεθίσματα δηλαδή στα οποία οι ανήλικοι εκτίθενται ολοένα και περισσότερο.
Όντως για εμάς δεν υπάρχουν επικίνδυνα παιδιά αλλά μόνο παιδιά σε κίνδυνο. Πρόκειται συχνά για ανηλίκους στους οποίους δεν δόθηκε περιθώριο μέσα από την οικογένεια και το σχολείο ώστε να ενταχθούν κοινωνικά και δεν αξιολογήθηκαν όπως πρέπει οι εξατομικευμένες ανάγκες τους. Είναι σε κάποιες περιπτώσεις παιδιά που έχουν βιώσει τα ίδια τη βία ή έχουν εκτεθεί σε συμπεριφορές που την τροφοδοτούν.
Η παραβατικότητα, όπως εκδηλώνεται από παιδιά και η αύξηση της βίας κατά των παιδιών, είναι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος. Θεωρούμε λοιπόν ότι ίσως δεν εστιάζουμε ούτε στην πρόληψη, όπως θα έπρεπε, αλλά στην ποινική μεταχείριση, που σε αυτές τις περιπτώσεις, το πιθανότερο είναι να επιτείνει την περιθωριοποίηση και να παγιώσει τον αποκλεισμό. Και εδώ χρειαζόμαστε την υποστήριξη από υπηρεσίες όπως εκείνες των επιμελητών ανηλίκων, όμως θα ήταν πολύτιμες στην κατεύθυνση της ανταπόκρισης στις ανάγκες των παιδιών και οι Μονάδες Μέριμνας Νέων που περιλήφθηκαν σε σχέδιο νόμου του 2019 το οποίο δυστυχώς δεν προχώρησε.
