Άσε με να κάνω λάθος!

ή γιατί θα ήταν μοιραίο λάθος να είμαστε αλάνθαστοι

Ο φόβος του να μην κάνουμε λάθη, η αγωνία και η αβεβαιότητα για τις επιλογές μας αποτελούν πηγή μεγάλης νευρικότητας και άγχους για τους περισσότερους ανθρώπους. Στην πραγματικότητα όμως, η πηγή αυτής της ψυχοσωματικής ταλαιπωρίας θα πρέπει να αναζητηθεί αλλού: στην κοινωνική δυσανεξία απέναντι στα ανθρώπινα σφάλματα και στην κυρίαρχη, αλλά απάνθρωπη επιταγή να μην κάνουμε σχεδόν ποτέ λάθη.

Στις υπερτεχνολογικές κοινωνίες μας, τα ανθρώπινα «λάθη» θεωρούνται (εσφαλμένα) προσωπική ανεπάρκεια ή, ακόμη χειρότερα, ένδειξη βιολογικής δυσλειτουργίας. Πάντως, ο ανθρώπινος εγκέφαλος διαθέτει αποτελεσματικούς μηχανισμούς για την αντιμετώπιση και κυρίως για την εκμετάλλευση των σφαλμάτων του. Εγκεφαλικά κυκλώματα που εξελίχθηκαν ώστε να αφομοιώνουν δημιουργικά και προς όφελος των οργανισμών τα λάθη τους.

Επομένως, θα έπρεπε να γίνει σε όλους σαφές ότι τα «λάθη» δεν αποτελούν εμπόδιο αλλά, αντίθετα, ζωτική ανάγκη για την ορθή ανάπτυξη και την αποτελεσματική λειτουργία του εγκεφάλου μας. Υπό μια αυστηρά επιστημονική έννοια, κυριολεκτικά υπάρχουμε και διαρκώς εξελισσόμαστε χάρη στα… λάθη μας.

H συνήθως ασαφής και απροσδιόριστη επιθυμία μας για το τέλειο, σε συνδυασμό με την εντονότατη δυσφορία και το άγχος που μας γεννούν τα «λάθη» μας αποτελούν τις αιτίες για την εμφάνιση σε όλο και περισσότερους ανθρώπους σοβαρών ψυχοσωματικών συμπτωμάτων.

Ταυτόχρονα όμως, η απάνθρωπη προσπάθειά μας να αποφύγουμε -πάση θυσία!- ό,τι εσφαλμένα αντιλαμβανόμαστε ως «μοιραία λάθη» μας παραλύει την όποια ελευθερία βούλησης και αυτενέργειας διαθέτουμε και μας υποχρεώνει να ακολουθούμε πειθήνια αλλότρια πρότυπα ζωής και σκέψης.

Το πόσο εσφαλμένη, ψυχολογικά επώδυνη και κοινωνικά καταστροφική είναι αυτή η δήθεν υποκειμενική ανεπάρκεια στη διαχείριση των σφαλμάτων αναδεικνύεται περίτρανα από μια σειρά πρόσφατες ψυχολογικές και νευροβιολογικές έρευνες, οι οποίες διαφωτίζουν όχι μόνο τη συμπτωματολογία αλλά και τους αόρατους -σε εμάς τους ίδιους- νευροβιολογικούς μηχανισμούς αυτών των συμπεριφορών.

Αναλύοντας τα αισθήματα δυσφορίας των ανθρώπων όταν διαπράττουν κάποιο λάθος, οι σχετικές ψυχολογικές έρευνες έδειξαν ότι αυτά οφείλονται σε διαφορετικούς ψυχολογικούς μηχανισμούς ή ψυχολογικές παγίδες που οφείλονται και κυρίως ενδυναμώνονται από την τρομοκρατία του λάθους. Η συνηθέστερη παγίδα είναι η «υπερ-γενίκευση», η τάση δηλαδή να ανάγουμε σε καθολικό χαρακτηριστικό κάθε επιμέρους σφάλμα μας. Κάθε λάθος βιώνεται ως «το τέλος του κόσμου» και συνοδεύεται από το αυτοκαταστροφικό συναίσθημα ότι «δεν αξίζω τίποτα».

Μια αρνητική ψυχολογική αντίδραση που πυροδοτείται και εμφανίζεται συνήθως σε άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση, η οποία μπορεί να οφείλεται σε εκπαιδευτικές ανεπάρκειες ή σε προηγούμενες προσωπικές αποτυχίες. Τέτοια αισθήματα αποτυχίας εκδηλώνονται πολύ συχνότερα σε καταθλιπτικά άτομα που τείνουν να τα βλέπουν όλα μαύρα και να υποτιμούν τις θετικές πτυχές ή τις δυνατότητες αυτοβελτίωσης από την ενεργητική αντιμετώπιση ενός λάθους. Αποτέλεσμα αυτής της στάσης είναι η ενίσχυση των φοβικών και παραλυτικών αντιδράσεων απέναντι στο λάθος, που οδηγούν αυτά τα άτομα στην απραξία.

Η δεύτερη συχνότερη ψυχολογική παγίδα είναι η αναποφασιστικότητα: το άγχος που μας γεννά η ανάγκη να διαλέξουμε γρήγορα ανάμεσα σε εναλλακτικές δυνατότητες. Η συνήθης αντίδραση αυτών των ατόμων όταν πρέπει π.χ. να επιλέξουν τι θα σπουδάσουν, τι θα ψηφίσουν, αν ή ποια/ποιον θα παντρευτούν είναι να αναβάλλουν επ’ αόριστον κάθε δεσμευτική και οριστική επιλογή.

Πίσω από τέτοιες παράλογα αναβλητικές συμπεριφορές κρύβεται ο τρομοκρατικός φόβος του λάθους ή της αποτυχίας και, για πολλοστή φορά, θύμα της αναβλητικότητας και της αναποφασιστικότητάς του πέφτει το ίδιο το άτομο, αλλά και όσοι το περιβάλλουν.

Μια άλλη, κάπως διαφορετική παγίδα είναι η τελειομανία. Οι τελειομανείς βιώνουν ως τραγωδία ή ως προσωπική καταστροφή κάθε ασυμβατότητα των ιδεοληπτικών επιθυμιών τους με την πεζή πραγματικότητα και θεωρούν ότι τα αποτέλεσμα των πράξεών τους θα είναι πάντα κατώτερα των υψηλότατων προδιαγραφών τους. Η ανελαστικότητα και η αλαζονεία τους οδηγούν σε μια παραπλανητική εικόνα της πραγματικότητας, που μοιραία εκφράζεται με αυτοκαταστροφικές πρακτικές.

Όλα αυτά μας δείχνουν σαφώς ότι η νοητική ικανότητα αφομοίωσης, αντιμετώπισης και συνεπώς διαχείρισης των λαθών αποτελεί για τους ανθρώπους, αλλά και για τα περισσότερα πρωτεύοντα θηλαστικά, βασική προϋπόθεση όχι μόνο της ευζωίας αλλά και της επιβίωσής τους.