Το παιχνίδι της μεταμφίεσης στη “Δωδέκατη Νύχτα”

Του Νίκου Ζαριφόπουλου, Καθηγητή Γαλλικής Φιλολογίας

Το δραματουργικό έργο του Σαίξπηρ περιλαμβάνει τριάντα πέντε θεατρικά που χρονολογικά εμφανίστηκαν μέσα σε μια εικοσαετίαπερίπου (1590-1612). Το στοιχείο που ξεχωρίζει την ιδιαίτερη περίπτωση αυτού του δραματουργού είναι κυρίως το εντυπωσιακόεύρος του έργου του. Εύρος θεματικό μιας και περιλαμβάνει όλα σχεδόν τα γνωστά είδη θεάτρου, τραγωδία και κωμωδία, δράματα ιστορικής αναφοράςή ιστορικής θεματικής. Συνάμα και εύρος χαρακτήρων αφού οι ήρωες του προέρχονται από κάθε κοινωνική θέση, έθνος ή φυλή και από τόπους που μπορεί να εκτείνονται σε κάθε γωνιά της Mεσογείου αλλά μπορεί να αναφέρονται και σε φανταστικές χώρες, σε χρόνους της μυθικής ή κλασικής αρχαιότητας αλλά και σε νεότερους. Όμως, η δραματουργία του Σαίξπηρ διακρίνεται κυρίως από εύρος γλωσσικό λεξιλογίου και ρητορικών σχημάτων.

Πράγματι, όπως σημειώνουν διακεκριμένοι μελετητές του, δεν υπάρχει καμιά συνιστώσα των έργων και των ημερών των ανθρώπων την οποία ο Σαίξπηρ να μην έχει απεικονίσει στη γλώσσα. Χτισμένος από τριάντα χιλιάδες λέξεις ο σαιξπηρικός κόσμος –όταν ο αντίστοιχος του Ρακίνα περιορίζεται στις τρεις χιλιάδες λέξεις περίπου- κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται άνετα  μέσα σε αυτόναφούσίγουρα κάπου βρίσκουν εύκολα ταύτιση.Σ’ αυτότο περιβάλλον, η εικόνα του ανθρώπου και του κόσμου αποκτά ιδιαίτερη ταυτότητα και μπολιάζει τη γενικότερη εικόνα της ανθρώπινηςυπόστασηςενώ παράλληλα ανατρέπει τη αρχή του κλασικού θεάτρου όπου η πλοκή του έργου πρέπει να είναι σχετικά απλή και ενιαία και να επικεντρώνεται σε ένα βασικό συμβάν. Στον Σαίξπηρ η πλοκή μετατοπίζεται από τόπο, σε τόπο, ο χρόνος μακραίνει υπερβολικά ή είναι απροσδιόριστος, το ύφος αλλάζει διαρκώς και η δράση διακόπτεται συχνά από ποικίλα δευτερεύοντα επεισόδια.

Ιδιαίτερα στη σαιξπηρική κωμωδία δίνεται έμφαση στο πολύ δημοφιλές εκείνη την εποχή θέμα της μεταμφίεσης μέσω της οποίας αλλάζει όχι μόνο ο κοινωνικός ρόλος ή η θέση ενός ήρωα, αλλά συχνά και το φύλο ή ακόμα και η ανθρώπινη υπόστασή του. Στη Δωδέκατη Νύχτα αυτό το παιχνίδι κυριαρχεί και συνοψίζει τη σαιξπηρική εικόνα της ασταθούς ανθρώπινης οντότητας, συνδέοντας με μοναδικό τρόπο το ζήτημα της παραπλανητικής αναπαράστασης με εκείνο της αμφίβολης ταυτότητας του ανθρώπινου υποκειμένου. Ταυτόχρονα, τα πολλαπλά επίπεδα μεταμφίεσης που παρουσιάζονται επί σκηνής ενεργοποιούν τους μηχανισμούς ειρωνείας που συγχέουν, περιπλέκουν ή και καταλύουν τη σύνδεση ανάμεσα στο λόγο και τη συνείδηση ή τις προθέσεις εκείνου που τον εκφέρει.

Πράγματι, όταν ο Δούκας μιλά στο αγόρι που βλέπει μπροστά του για τον έρωτά του για την Ολίβια, τα λόγια του ηχούν σαν παρωδία στο θεατή που γνωρίζει περισσότερα από τον ήρωα και βλέπει τη μεταφορά της θάλασσας να πέφτει στο κενό. Έτσι, η πλοκή είναι μόνο το πρόσχημα. Το θέμα του έργου είναι η μεταμφίεση σαν αναπαράσταση άμεσα συνδεδεμένη με το ανθρώπινο υποκείμενο ως φορέα της. Με άλλα λόγια, το ανθρώπινο σώμα αντί να είναι αυτό που φαίνεται, γίνεται σήμα που εμφανίζει κάτι άλλο. Εδώ διακυβεύεται η ίδια η ιδέα του φύλου το οποίο αποδεικνύεται περισσότερο φαινόμενο παρά πραγματικότητα, ένας απλός μηχανισμός αναπαράστασης της ανθρώπινης κατάστασης. Μαζί με το φύλο τίθεται σε αμφιβολία και η έννοια του εξιδανικευμένου έρωτα ως λυρικό πρότυπο της συναισθηματικής έντασης και αμεσότητας όπως θα τον ήθελα τόσο η Βιόλα όσο και ο Δούκας.

Η απόδοση του έργου από τη θεατρική ομάδα Δούρειος Ίππος κάνει αναμφίβολα το –δύσκολο- κείμενο σαφές και προσβάσιμο στο κοινό. Η σκηνοθετική γραμμή του Παρασκευά Παπαπετρόπουλου δίνει στο έργο μια διάσταση οικεία σε εμάς σήμερα. Ο ξέφρενος ρυθμός και η ενέργεια που βγάζουν οι συντελεστές της παράστασης προσθέτουν δυναμική στο παιχνίδι των παρεξηγήσεων κι όταν στην τελική σκηνή αποκαλύπτονται οι αληθινές ταυτότητες, τα πάντα φαίνονται προφανή: το ίδιο το κοινό, εμείς οι θεατές, θέλουμε να πιστεύουμε στην επιτυχία της υπεκφυγής και στις πλαστές ταυτότητες ή εντυπώσεις. Διαπιστώνουμε ότι ήμασταν εθελοντές σε ένα παιχνίδι εξαπάτησης που εκτυλίχθηκε μπροστά στα μάτια μας με την ανοχή μας. Πόσο πιο επίκαιρο…