Ερμηνεύοντας καλλιτεχνικά και μόνο τον πίνακα του Νικολάου Γύζη – το κρυφό σχολειό, εντύπωση μας προκαλούν τα δύο μέρη στα οποία έχει χωριστεί. Ένα φωτεινό, όπου βρίσκονται ο δάσκαλος και οι μαθητές του και ένα σκοτεινό όπου φαίνεται αμυδρά, ο πολεμιστής με το όπλο του, που προφυλάσσει τους μαθητές και τον δάσκαλο.
Ίσως ο καλλιτέχνης, να θέλει να αποδώσει το ότι για να γίνουν κάποιοι άνθρωποι «φωτισμένοι», κάποιοι άλλοι παραμένουν στο «σκοτάδι», «θυσιάζοντας» στοιχεία του εαυτού τους.
Κάπως έτσι, αυτή η διττότητα επικρατεί και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας/Ενετοκρατίας, συνεχίζοντας την φύση της Παλαιολόγιας Αναγγέννησης και της πάλαι ποτέ κραταιάς Ελληνορωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Από την μία, τα εγκόσμια και ο κλέφτικος βίος, από την άλλη, η φύση και το πνεύμα .Και διαπιστώνουμε ένα παράδοξο. Ενώ θα περίμενε κανείς, η πολιτική και στρατιωτική παρακμή των τελευταίων χρόνων της 1100ής περίπου σε χρόνια αυτής δομής, να επιφέρει αντίστοιχη παρακμή και παύση στα πνευματικά/επιστημονικά θέματα, το ενδιαφέρον και η ορμή δεν παύει. Από τις αρχές της πτώσης της Πόλης οι λόγιοί μας καταφεύγουν στην δύση και μεταφέρουν την κληρονομιά της Καθ Ημάς Ανατολής, ως πρόδρομοι για το νέο πνεύμα που θα κυριαρχήσει αργότερα. Αντίστοιχα και όσοι πνευματικοί άνθρωποι βρίσκονται στα υπόλοιπα υπόδουλα κέντρα του ελληνισμού, προσπαθούν κατά το μέτρο του δυνατού να κρατήσουν άσβεστη την πνευματική φλόγα στον υπόδουλο λαό.
Ξεκινώντας λοιπόν ορισμένα χρόνια μετά από την έναρξη της Τουρκοκρατίας, συναντούμε ορισμένες λαμπρές προσωπικότητες που συνεισφέρουν σημαντικά στην μαθηματική εκπαίδευση του γένους. Θα προσπαθήσουμε να επισημάνουμε επιγραμματικά μερικές από αυτές.
Ήδη το πρώτο βιβλίο μαθηματικών ανατυπώνεται στη Βενετία το 1532 και είναι του Μιχαήλ Ψελλού (1018-1078 μ.Χ.) διδάκτορα του Πανδιδακτηρίου της Κωνσταντινούπολης, με τίτλο «Αι τέσσερις μαθηματικαί επιστήμαι», ενώ ο Εμμανουήλ Γλυζώνιος επίσης στην Βενετία, τυπώνει το 1569 το βιβλίο μαθηματικών: «Βιβλίον Πρόχειρον τοις πάσι» ,γνωστό ως Λογαριαστική. Σε αυτό το βιβλίο περιέχονται οι αριθμητικές πράξεις, μέθοδοι, παραδείγματα από την εμπορική και καθημερινή ζωή, λογισμός κλασμάτων, η απλή μέθοδος των τριών και στοιχεία δεκαδικών αριθμών. Ήταν ένα βιβλίο επίκαιρο και αντίστοιχο με τα ευρωπαϊκά βιβλία της εποχής. Η έγνοια του Γλυζώνιου για την εκπαίδευση των Ελλήνων τον οδηγεί στην διαθήκη του, να προσφέρει το σπίτι του στη Χίο για να χρησιμοποιηθεί ως σχολείο και κατοικία του δασκάλου, ο μισθός του οποίου εξασφαλίστηκε από τους τόκους χρηματικού ποσού που κληροδότησε για το σκοπό αυτό.
Στην ίδια περίπου εποχή, η επιθετική προσηλυτιστική τάση των καθολικών Ιησουιτών μοναχών (με πρόσχημα την εκπαίδευση) και της Ουνίας, που αποσκοπούσε στην επικράτηση του Ρωμαιοκαθολικού δόγματος, κινητοποίησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο στο να ιδρύσει την Πατριαρχική Ακαδημία στην Κωνσταντινούπολη. Στην Ακαδημία δίδαξαν ονομαστοί άνθρωποι του πνεύματος. Στα μαθήματα περιλαμβάνονταν η αρχαία ελληνική γλώσσα, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά. Ο Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις κορυφαία πνευματική μορφή του γένους, ανέθεσε στον σπουδαιότερο αριστοτελικό φιλόσοφο, τον Θεόφιλο Κορυδαλέα, την διεύθυνση της Πατριαρχικής Ακαδημίας. Τότε σε αυτήν την σχολή η οποία αργότερα έγινε γνωστή ως «Μεγάλη του Γένους Σχολή», αρχισε να διδάσκεται μαζί με τα Μαθηματικά και η Φυσική.
Οι πλούσιοι έμποροι της διασποράς ενισχύουν και ιδρύουν σχολές. Στα Ιωάννινα στην Σχολή του Επιφάνιου οι μαθητές διδάσκονταν επίσης Φιλοσοφία, Φυσική και Μαθηματικά.
Το 1676 ιδρύεται η σχολή του Εμμανουήλ Γκιούμα, με σχολάρχη τον Γεώργιο Σουγδουρή, ο οποίος αναμορφώνει το πρόγραμμα σπουδών με νέα μαθήματα. Στη Σχολή διδάσκονται και οι θετικές επιστήμες και ο διδάσκων των μαθηματικών Αναστάσιος Παπαβασιλόπουλος εκδίδει το εγχειρίδιο «Εισαγωγή της Μαθηματικής» που περιέχει στοιχεία Αριθμητικής και Ευκλείδειας Γεωμετρίας.
Σπουδαίος επίσης, ο παπά-Μεθόδιος Ανθρακίτης. Τον παρακινεί, τον ενισχύει και συμπαραστέκεται στους διωγμούς του, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Χρύσανθος. Εκδίδει το «Οδός Μαθηματική» που περιλαμβάνει γεωμετρία, εικονομετρία, αστρονομία, τριγωνομετρία, άλγεβρα και φυσικές επιστήμες. Το βιβλίο του είναι το πρώτο ελληνικό και ολοκληρωμένο μαθηματικό εγχειρίδιο της νεότερης ιστορίας μας, γραμμένο για χρήση στα ελληνικά σχολεία κατά την εποχή της τουρκοκρατίας. Σε αυτό πρώτη φορά εισάγεται στην τριγωνομετρία ο όρος ημίτονο . Ο Ανθρακίτης δεν διδάσκει μόνο μαθηματικά αλλά και λογική και νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία (Descartes, Malebranche), έχοντας ως μαθητή τον κορυφαίο έπειτα κληρικό και φωτισμένο δάσκαλο Ευγένιο Βούλγαρη.
Ο ιερέας Μπαλάνος Βασιλόπουλος διαδέχεται τον Ανθρακίτη ως σχολάρχης και το 1756 δημοσιεύει μία εσφαλμένη κατασκευή του διπλασιασμού του κύβου (Δήλιο πρόβλημα) με κανόνα και διαβήτη. Έντονα και «υβριστικά» αντιδρά σε αυτήν ο προαναφερόμενος και επίσης κληρικός Ευγένιος Βούλγαρης και με μαθηματικά επιχειρήματα την καταρρίπτει. Ο Μπαλάνος απευθύνεται σε Ευρωπαϊκές Ακαδημίες καθώς και στον σπουδαίο Ελβετό μαθηματικό Leonhard Euler ζητώντας την γνώμη του. Ο Euler αποφαίνεται πως: «η λύση δεν είναι σωστή, αλλά μικρότερη της αληθούς…»
Για τον Ευγένιο Βούλγαρη οι γραμμές αυτού του άρθρου δεν επαρκούν για να αποτυπωθεί το μέγεθος του έργου του. Γι’ αυτό δεν θα τολμήσουμε να επεκταθούμε καν. Κορυφαία και λαμπρή προσωπικότητα. Διευθυντής έπειτα της Αθωνιάδας Ακαδημίας, τα έργα του, είτε αφορούν τα μαθηματικά και τις θετικές επιστήμες, είτε αφορούν τις μεταφράσεις του Βολταίρου και τα εκκλησιαστικά, συγκαταλέγονται στα πιο σημαντικά κείμενα της πνευματικής μας κληρονομιάς. Οι μαθητές του και η επιστημονική του παρακαταθήκη, ανδρώνουν εκπαιδευτικά σειρά επόμενων εξαίρετων μορφών της παιδείας. Από τους Κολλυβάδες Πατέρες όπως τον Αθανάσιο Πάριο, τον Ιώσηπο Μισιόδακα, τον Νικηφόρο Θεοτόκη, τον Βενιαμίν τον Λέσβιο, τον Κωνσταντίνο Κούμα, έως τον Κωνσταντίνο Οικονόμο και Κοσμά Φλαμιάτο.
Στην δύση επικρατεί ο διαφωτισμός. Στην δικιά μας περιοχή, οι μεμονωμένες αυτές μορφές παρακολουθούν και προσπαθούν, μέσα στο αδιάφορο για τις επιστήμες Οθωμανικό πλαίσιο. Έχουν οι περισσότεροι από αυτούς μια ένσταση όμως. Ο δικός τους διαφωτισμός είναι αλλιώς… Δεν νιώθουν κόμπλεξ έναντι στους Δυτικούς και δεν εντυπωσιάζονται άκριτα. Έχοντας την παρακαταθήκη της Καθ΄ημάς Ανατολής μέσα τους, κατακρίνουν την έπαρση, τον ανεξέλεγκτο ζήλο και την υπερβολική προσήλωση, ως αποκλειστικό μέσο για την ανθρώπινη ανέλιξη. Λέγουν και πράττουν: Και Θύραθεν, και Άνωθεν! Επιζητούν ισορροπία και διάκριση.
