Του Κώστα Δουζίνα*

Η διαδικασία της συνταγματικής αναθεώρησης άρχισε το 2016, με την πρωτοφανή δημόσια διαβούλευση. Συνεχίστηκε στην Ολομέλεια και στην Επιτροπή Αναθεώρησης, η οποία συνεδρίασε δεκαοκτώ φορές. Το επίπεδο της συζήτησης ήταν υψηλό, θύμιζε συχνά πανεπιστημιακό συνέδριο. Σε αντίθεση με τις συνηθισμένες συνεδριάσεις, υπήρξε πλήρης σεβασμός και διαλεκτική αντιμετώπιση των αντίθετων απόψεων.

Η ύψιστη κοινοβουλευτική διαδικασία υπήρξε και ύψιστη έκφραση πολιτικού πολιτισμού. Τα πρακτικά της Βουλής αποτυπώνουν μια σημαντική διαβούλευση, που θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για το δίκαιο και την πολιτική της χώρας μας. Οι αναθεωρήσεις του 2001 και του 2008 χαρακτηρίστηκαν «άνευρες» και άφησαν μικρό θεσμικό αποτύπωμα. Αντίθετα, η πρόσφατη πρόταση με τις λίγες συναινετικές ψηφοφορίες και τις ιδεολογικές και πολιτικές αποκλίσεις μεταξύ του ΣΥΡΙΖΑ και της αντιπολίτευσης σε όλα τα σημαντικά θέματα έχει αποκτήσει δυναμική, ένα momentum που θα την πάει ώς τις εκλογές και την επόμενη Βουλή.

Κι αυτό δεν θα έπρεπε να προκαλεί έκπληξη. Το Σύνταγμα εκφράζει την ισορροπία των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων τη στιγμή της θέσπισης, της αναθεώρησης ή της ερμηνείας του. Οι θεσμικές πράξεις δεν είναι επομένως ιδεολογικά, αξιακά ή πολιτικά ουδέτερες. Αποτελούν πεδίο μάχης μεταξύ συγκρουόμενων ιδεολογιών και αντίπαλων κοινωνικών συμφερόντων, βρίσκονται δηλαδή στον πυρήνα της πολιτικής.

Οι προτάσεις του ΣΥΡΙΖΑ και της Ν.Δ. σκιαγραφούν την Ελλάδα τού αύριο. Δίνουν μια γλαφυρή εικόνα των δύο σχεδίων που θα συγκρουστούν. Από τη μια, το όραμα για μια προοδευτική Ελλάδα δημοκρατίας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Από την άλλη, η συνέχεια του παλιού, του businessasusual, των ανισοτήτων και της κοινωνικής αδιαφορίας. Το Σύνταγμα της Ελλάδας των πολλών, της κοινωνικής πλειοψηφίας, αντιπαρατίθεται μ’ αυτό των λίγων της παραδοσιακής και της νέας ελιτ.

Δυο αξίες διαπερνούν την πρόταση του ΣΥΡΙΖΑ και την κάνουν συνεκτική: η δημοκρατία και η ισότητα. Οι προτάσεις που ψηφίστηκαν έχουν τέσσερις άξονες: κοινωνικό κράτος, εμβάθυνση και διεύρυνση της δημοκρατίας, δικαιώματα και συμμετοχική δημοκρατία, θεσμικός εκσυγχρονισμός. Καθένας αντιμετωπίζει μόνιμες ή πρόσφατες δυσλειτουργίες του πολιτεύματος και συντονίζεται με τις μεγάλες αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία, στην εργασία και στον τρόπο άσκησης της πολιτικής.

1. Επανεκκίνηση του κοινωνικού κράτους και ανάσχεση του νεοφιλελευθερισμού. Το κοινωνικό κράτος ήταν μια από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις την μεταπολεμικής Ευρώπης, ένας γάμος ευκαιρίας μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας. Ηταν νίκη των αριστερών και συνδικαλιστικών αγώνων, αλλά και παραχώρηση του κεφαλαίου για να αποκτήσει «ανθρώπινο πρόσωπο». Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, όμως, το κεφάλαιο άρχισε να απελευθερώνεται από τους περιορισμούς της δημοκρατίας και η κοινωνική δικαιοσύνη να υποχωρεί. Η οικονομία επιβάλλεται στην πολιτική, οι κυβερνήσεις δεν ζητούν την αναγνώριση των πολιτών, αλλά την αγάπη των αγορών και των δανειστών.

Στην Ελλάδα το κοινωνικό κράτος ήταν πάντα ασθενικό και, τα χρόνια της λιτότητας, υποχώρησε περισσότερο. Η πρόταση του ΣΥΡΙΖΑ επιβεβαιώνει τη συμβολική του σημασία και ενδυναμώνει την υλική του παρουσία. Εισάγει ή ενισχύει μια σειρά κοινωνικών δικαιωμάτων και δημοσίων αγαθών στην υγεία και την κοινωνική πρόνοια. Προστατεύει την εργασία και εγγυάται ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης. Απαγορεύει την ιδιωτικοποίηση του νερού και της ενέργειας.

Διαμετρικά αντίθετη η Νέα Δημοκρατία επικαθορίζει την κοινωνική πολιτική με τη συνταγματοποίηση των ισοσκελισμένων προϋπολογισμών, της ελευθερίας ανταγωνισμού και των ιδιωτικών κερδοφόρων πανεπιστημίων. Αλλά ο λεγόμενος χρυσός κανόνας είναι χρυσός μόνο για τους σύγχρονους Μίδες. Έτσι, η Ν.Δ. εντάσσει τον νεοφιλελευθερισμό στο Σύνταγμα, όπως απαιτούσε ο κ. Σόιμπλε και το ΔΝΤ. Αν δεν είναι ισοσκελισμένος, θα κοπούν μισθοί και συντάξεις, μας είπαν στην Επιτροπή.

2. Διεύρυνση και εμβάθυνση των θεσμών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της κυβερνητικής σταθερότητας. Η δυσλειτουργία που αντιμετωπίζουμε στις δυτικές κοινωνίες ονομάζεται «μετα-δημοκρατική συνθήκη». Οι κοινωνίες είναι πολύπλοκες, μας λένε, τα προβλήματα είναι εξαιρετικά δύσκολα, η πάλη των τάξεων τέλειωσε, οι κοινωνικές εντάσεις έχουν μειωθεί. Μόνο ειδικοί και τεχνοκράτες έχουν τις σωστές απαντήσεις στα οικονομικά, αναπτυξιακά και περιβαλλοντικά προβλήματα της εποχής μας.

Το πρόβλημα της δέσμευσης της δεύτερης αναθεωρητικής από τις κατευθύνσεις που καθορίζει η πρώτη Βουλή ανέδειξε την εργαλειοποίηση του Συντάγματος από την αντιπολίτευση. Η Νέα Δημοκρατία ενδιαφέρεται για τη διαδικασία εκλογής του Προέδρου μόνο για να αποτρέψει τη «δεξιά παρένθεση», όπως δήλωσε ενθουσιασμένη μετά την πρώτη ψηφοφορία, γιατί μας παγίδεψε δήθεν. Η κατάφωρα αντισυνταγματική της πρόταση, να εκλέγεται ο Πρόεδρος από 151 βουλευτές, δηλαδή από την κυβερνητική πλειοψηφία, δείχνει πλήρη αδιαφορία για τη θεσμική ορθότητα.

Η «αριστερή παρένθεση» ήταν αποκύημα της δεξιάς φαντασίας και αντιδημοκρατικής πρακτικής. Αλλά η αριστερή ήταν μια μεγάλη παρένθεση. Θα κρατήσει τεσσεράμισι χρόνια. Οσο για τη «δεξιά παρένθεση», ο ΣΥΡΙΖΑ την αποκήρυξε με την πρόταση για την αλλαγή του τρόπου εκλογής του Προέδρου και με τη δέσμευση να ψηφίσει τον Προκόπη Παυλόπουλο το 2020. Ο πανικός για τη διαδικασία εκλογής του Προέδρου και οι ανύπαρκτες συνωμοσίες του ΣΥΡΙΖΑ αποσκοπούσαν στο να επισκιάσουν τα σημαντικά και πραγματικά επίδικα της αναθεώρησης.

4. Θεσμικός εκσυγχρονισμός (άρθρα 3 και 86).

Α. Οι σχέσεις Κράτους – Εκκλησίας αποτελούν θέμα ιστορικής σημασίας, με ιδιαίτερο συμβολισμό. Η πρόταση ορίζει τη θρησκευτική ουδετερότητα της πολιτείας με δύο στόχους: να κάνει συνταγματικά σαφές ότι η αναφορά στην «επικρατούσα θρησκεία» δεν προσδιορίζει θρησκευτικά την ελληνική πολιτεία και να καταστήσει διακριτές τις λειτουργίες Κράτους και Εκκλησίας.

Β. Το άρθρο 86 περί ευθύνης υπουργών σε συνδυασμό με τον εκτελεστικό νόμο και τη σχετική νομολογία έχει οδηγήσει στη δημιουργία του σχεδόν τέλειου εγκλήματος, με την έννοια του σχεδόν ακαταδίωκτου εγκλήματος. Επανειλημμένως, αντιμετωπίσαμε στην Επιτροπή έναν θεσμικό εκβιασμό: αν δεν ψηφίσετε για τούτο ή εκείνο το άρθρο, δεν θα ψηφίσουμε για το 86. Τελικά, αναγκάστηκαν να ψηφίσουν την τροπολογία λειψά, για να αποφύγουν για μια ακόμη φορά τη δικαστική εξέταση πιθανών αξιόποινων πράξεων.

Η πραγματική αντιπαράθεση βρίσκεται στο οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο των δύο προτάσεων. Από τη μια, ο δημοσιονομικός κορσές και η εσωτερική υποτίμηση, ένα πρόγραμμα που δοκιμάστηκε, απέτυχε και οι περισσότεροι Ευρωπαίοι σταδιακά εγκαταλείπουν. Η πρόταση της Ν.Δ. συνταγματοποιεί τα νεοφιλελεύθερα οικονομικά και τη λιτότητα. Για την Αριστερά, η επέκταση της δημοκρατίας και των κοινωνικών δικαιωμάτων αποσκοπούν στον σταδιακό μετασχηματισμό. Εδώ θα αντιπαρατεθούν η προοδευτική και η συντηρητική αντίληψη για το μέλλον της χώρας, το Σύνταγμα των πολλών με αυτό των λίγων.

* Βουλευτής Α’ Πειραιά, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος της Διαρκούς Επιτροπής Εθνικής Αμυνας και Εξωτερικών Υποθέσεων