Στην έκθεση «Δι’ αυτά πολεμήσαμεν… Αρχαιότητες και Ελληνική Επανάσταση»

Της Πουλχερίας Γεωργιοπούλου

Εκμαγείο και θραύσματα από  τον καταληστευμένο Ναό του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες Φιγάλειας, που είναι  «μοιρασμένος» σε τρεις χώρες και τέσσερα  μουσεία, περιλαμβάνονται στην νέα περιοδική έκθεση «Δι’αυτά πολεμήσαμεν… Αρχαιότητες και Ελληνική Επανάσταση» που εντάσσεται στο πρόγραμμα εορτασμού του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου για την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση και εστιάζει στην πολυσήμαντη σχέση του ελληνικού λαού με τις αρχαιότητες.

Το γνωστό απόφθεγμα «Δι΄αυτά πολεμήσαμεν…» του στρατηγού Ιωάννη Μακρυγιάννη προτάσσεται στον τίτλο της έκθεσης, δεδομένου ότι ο αγώνας για την ελευθερία θεμελιώθηκε όχι μόνο στην απαίτηση του ελληνικού λαού για ανεξαρτησία, αλλά και στα ιστορικά του δικαιώματα πάνω στα απαράμιλλα έργα των αρχαίων προγόνων.

Το μότο της έκθεσης ξεκινάει από μια φράση και μια ιστορία του στρατηγού της Επανάστασης, Ιωάννη Μακρυγιάννη. Όπως την καταγράφει στα «Απομνημονεύματά» του (1829-1850) και τη φώτισε ξανά ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης στο δοκίμιό του «Ένας Έλληνας – Ο Μακρυγιάννης», στον Α’ τόμο των «Δοκιμών» του (1936-1947): «Είχα δύο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι ένα βασιλόπουλο, ατόφια – φαίνονταν οι φλέβες, τόση εντέλειαν είχαν. Όταν χάλασαν τον Πόρο, τα ’χαν πάρει κάτι στρατιώτες, και στ’ Αργος θα τα πουλούσαν κάτι Ευρωπαίων· χίλια τάλαρα γύρευαν… Πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα: Αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Δι’ αυτά πολεμήσαμεν»!

Η διαρπαγή των γλυπτών από τον ναό του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες

Το 1811-1812 μία ομάδα αρχαιόφιλων επιστημόνων – με μέλη  τους Άγγλους Cockerell και Foster, τους Γερμανούς von Hallerstein, Gropious και  Linckh, τον Εσθονό βαρόνο von Stackelberg και τον Δανό Bronstedt – ξεκίνησε την ανασκαφή του ναού του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες της Φιγάλειας. Αποτέλεσμα της επιχείρησης ήταν η διαρπαγή της ανάγλυφης ζωφόρου, των μετοπών, τμημάτων ενός μνημειακού αγάλματος και αρχιτεκτονικών μελών. Οι αρχαιότητες αγοράστηκαν το 1814 σε δημοπρασία στη Ζάκυνθο κατ΄εντολή του Άγγλου αντιβασιλέα πρίγκιπα Γεωργίου. Το 1815 κατέληξαν στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ ένα θραύσμα μετόπης βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης.

Η ζωφόρος περιέβαλε το εσωτερικό του σηκού του ναού με σκηνές Αμαζονομαχίας και Κενταυρομαχίας, ενώ στις μετόπες των προστάσεων απεικονίζεται η αρπαγή των Λευκιππίδων από τους Διόσκουρους και η επιστροφή του Απόλλωνα από τη χώρα των Υπερβορείων. Νέα θραύσματα γλυπτών και αρχιτεκτονικών μελών αποκαλύφθηκαν κατά τις συστηματικές ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρείας (1902-1908, 1959) και του Υπουργείου Πολιτισμού (1970, 1975-1979) και φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και το Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας.

Στην ενότητα «Βάσσες – Η κλοπή των γλυπτών» της έκθεσης «Δι’αυτά πολεμήσαμεν… Αρχαιότητες και Ελληνική Επανάσταση» παρουσιάζονται τρία μαρμάρινα θραύσματα γλυπτών, τέσσερα μαρμάρινα θραύσματα κορινθιακού κιονόκρανου, γύψινο εκμαγείο πλάκας ζωφόρου από τον ναό του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες – πρόκειται για αντίγραφο της πλάκας αρ. 536 της ζωφόρου με σκηνές Αμαζονομαχίας που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο, τα εκμαγεία της ζωφόρου παραχωρήθηκαν το 1847 στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος από το Βρετανικό Μουσείο – και η εικονογραφημένη έκδοση Views of Greece, Λονδίνο 1821 του Edward Dodwell και παρουσιάζεται ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα πριν την ανασκαφή του από τους Βορειοευρωπαίους αρχαιοδίφες το 1812.

Λίγα λόγια για την έκθεση

Η έκθεση εστιάζει στην πολυσήμαντη σχέση του ελληνικού λαού με τις αρχαιότητες, όπως αυτή διαμορφώθηκε από τον προχωρημένο 18ο αιώνα και εξής, με αποκορύφωμα την επαναστατική δεκαετία του 1820-30, φτάνοντας μέχρι την ίδρυση του ελληνικού κράτους και τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα.

Η «ανακάλυψη» των αρχαίων μνημείων της Ελλάδας από τους Ευρωπαίους περιηγητές και οι αναφορές στο ένδοξο παρελθόν αξιοποιήθηκαν στην ιδεολογική προετοιμασία του Αγώνα και στην ενδυνάμωση της αυτοσυνείδησης των Ελλήνων.

Οι διαρπαγές αρχαιοτήτων οδήγησαν στη συνειδητοποίηση του ελληνικού λαού ως προς το ιστορικό παρελθόν του. Εστιάζοντας σε χαρακτηριστικές περιπτώσεις, όπως η λαφυραγώγηση των αρχαίων μνημείων στην Αθήνα, τις Μυκήνες, την Αίγινα και τις Βάσσες της Αρκαδίας, η έκθεση αναδεικνύει τη σχέση των Ευρωπαίων αρχαιοδιφών με τα αντικείμενα του θαυμασμού τους, όπως επίσης και τις ποικίλες αντιδράσεις των Ελλήνων.

Αυτά τα μνημεία που αναζητούσαν ως αξεπέραστα πρότυπα οι φιλάρχαιοι λόγιοι, αποτέλεσαν αργότερα και τον ιδεολογικό πυρήνα του φιλελληνικού κινήματος. Στην εικαστική προβολή του Φιλελληνισμού η αντίληψη για την κλασική Ελλάδα επέβαλε αρχαιοπρεπές στυλ. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτέλεσε η Γαλλική Επιστημονική Αποστολή του Μοριά, η οποία συνέβαλε αποφασιστικά στην καταγραφή των αρχαίων μνημείων.

Ο αγώνας, ωστόσο, για τη διάσωση των αρχαίων έπρεπε να αναληφθεί από τους ίδιους τους Έλληνες, οι οποίοι θέσπισαν μέτρα για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η σύντομη ιστορική αναδρομή ολοκληρώνεται αλληγορικά με τη μορφή της Νίκης, της θεότητας των αρχαίων Ελλήνων που επιστέφει κάθε αγώνα για ελευθερία. Αρχαίες φτερωτές νίκες θα διατρέξουν και τις επόμενες επετειακές δράσεις του Μουσείου, μεταφέροντας στο σήμερα ισχυρούς συμβολισμούς και μηνύματα για όσα κινούν και εμπνέουν τον άνθρωπο.