Φλαμανδός χαρτογράφος και κοσμογράφος, σημαντικότερη επινόηση του οποίου υπήρξε ένας χάρτης, αργότερα γνωστός ως μερκατορική προβολή. Χρησιμοποίησε επίσης πρώτος τον όρο «Άτλας» για μια συλλογή χαρτών.
– Απεβίωσε 02/12/1594
– Η μερκατορική προβολή
Επιμέλεια στήλης: Έστα Παπαγεωργίου
Φλαμανδός χαρτογράφος και κοσμογράφος, που θεμελίωσε τη σύγχρονη χαρτογραφία. Σημαντικότερη επινόησή του υπήρξε ένας χάρτης, αργότερα γνωστός ως μερκατορική προβολή, επί του οποίου οι παράλληλοι κύκλοι και οι μεσημβρινοί παριστάνονται με ευθείες γραμμές, σε τέτοιες μεταξύ τους αποστάσεις ώστε να διατηρείται σε κάθε σημείο ακριβής η αναλογία του γεωγραφικού πλάτους προς το μήκος. Χρησιμοποίησε, επίσης, πρώτος τον όρο «Άτλας» για μία συλλογή χαρτών.
Ο Χέραρντ ντε Κρέμερ (Gerard de Κremer), όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, γεννήθηκε στις 5 Μαρτίου 1512 στο Ρούπελμοντε της Φλάνδρας (η περιοχή ανήκει στο Βέλγιο από την ίδρυσή του το 1830), όπου είχε μεταναστεύσει η οικογένειά του από τη Γερμανία. Την εποχή εκείνη αρκετοί ευρωπαίοι διανοούμενοι συνήθιζαν να εκλατινίζουν ή να εξελληνίζουν τα ονόματά τους. Ο Χέραρντ ντε Κρέμερ επέλεξε να το εκλατινίσει σε Γκεράντους Μερκάτορ (Gerardus Mercator), από το οποίο προήλθε το ελληνικό Γεράρδος Μερκάτορ (κανονικά, όμως, έπρεπε να γράφεται με ωμέγα και όχι με όμικρον, όπως επικράτησε).
Η σχολική αγωγή του ξεκίνησε από το σχολείο τής Αδελφότητας του Κοινού Βίου, όπου διδάχθηκε χριστιανική δογματική, διαλεκτική και λατινικά. Στη συνέχεια έκανε ανθρωπιστικές και φιλοσοφικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Λουβέν, από όπου πήρε το πτυχίο του το 1532. Μετά την αποφοίτησή του έδειξε ενδιαφέρον για τη γεωγραφία, την οποία διδάχθηκε από τον Γκέμα Φρίζιους, διαπρεπή μαθηματικό, γιατρό και αστρονόμο των Κάτω Χωρών. Διδάχθηκε, επίσης, μαθηματικά και αστρονομία.
Μαζί με τον δάσκαλό του σύχναζαν στο εργαστήριο του χαράκτη και χρυσοχόου Γκάσπαρ βαν ντερ Χέιντεν. Η συνεργασία των τριών ανδρών ανέδειξε σύντομα τη Λουβέν σε σπουδαίο κέντρο κατασκευής υδρόγειων σφαιρών, χαρτών και αστρονομικών οργάνων. Την περίοδο 1535-1536 κατασκεύασαν μία υδρόγειο και το 1537 μία ουράνια σφαίρα. Στα έργα αυτά εμφανίζεται για πρώτη φορά η ελεύθερη και γεμάτη χάρη κυρτή γραφή, με την οποία ο Μερκάτορ επρόκειτο να αλλάξει την όψη των χαρτών του 16ου αιώνα.
Την ίδια εποχή αρχίζει να αναπτύσσεται η φήμη του ως σπουδαίου γεωγράφου, με την έκδοση μιας σειράς έντυπων χαρτογραφικών έργων: το 1537 ενός χάρτη της Παλαιστίνης, το 1538 ενός παγκόσμιου χάρτη σε διπλή καρδιόσχημη προβολή και, περί το 1540, ενός χάρτη της Φλάνδρας.
Η σταδιοδρομία του διακόπηκε αιφνίδια το 1544, όταν συνελήφθη και φυλακίστηκε με την κατηγορία της αίρεσης. Οι αρχές, όμως, του πανεπιστημίου τον υποστήριξαν κι έτσι έγινε δυνατό να ελευθερωθεί έπειτα από επτά μήνες και να συνεχίσει τη δραστηριότητά του.
Το 1552 μετοίκησε στο Ντούισμπουργκ του δουκάτου της Κλέβης, επειδή το θρησκευτικό καθεστώς των γερμανικών κρατών ήταν ανεκτικότερο. Στην απόφασή του αυτή συνέβαλε και η πιθανότητα διορισμού του ως καθηγητή στο πανεπιστήμιο που σκόπευε να ιδρύσει ο δούκας Γουλιέλμος. Σύντομα έγινε πασίγνωστος, αλλά για να μπορέσει να αφοσιωθεί και πάλι στο έργο της ζωής του, άνοιξε ένα χαρτογραφικό εργαστήριο και προσέλαβε δικούς του χαράκτες.
Το 1554 δημοσίευσε ένα χάρτη της Ευρώπης που είχε αρχίσει να επεξεργάζεται στη Λουβέν, ενώ από το 1559 έως το 1662 εξακολούθησε να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον δούκα Γουλιέλμο, ο οποίος το 1564 τον ανακήρυξε «Κοσμογράφο της Αυλής», ως δημόσια αναγνώριση των επιτευγμάτων του.
Την εποχή αυτή τελειοποίησε την κυλινδρική προβολή του, που επέτρεψε στους ναυτικούς να χαράζουν πορείες μεγάλων αποστάσεων, σύροντας ευθείες γραμμές χωρίς συνεχείς διορθώσεις των ενδείξεων της πυξίδας. Η μέθοδος αυτή απαθανάτισε το όνομά του στη «μερκατορική προβολή», την οποία εφάρμοσε το 1559 στον παγκόσμιο χάρτη του.
Τα επόμενα χρόνια ο Μερκάτορ δημοσίευσε μία σειρά έργων, τα οποία αποσκοπούσαν στην πραγμάτωση ενός παλαιού σχεδίου του για την περιγραφή της δημιουργίας του κόσμου και της μετέπειτα ιστορίας του. Ονόμασε το νέο του έργο «Άτλαντα» – όπως δηλαδή και σήμερα χαρακτηρίζεται μια συλλογή χαρτών – διότι στο πρόσωπο τού Έλληνα Τιτάνα έβλεπε ένα σύμβολο της μελέτης των ουράνιων και γήινων φαινομένων.
Το 1569, ως πρώτο μέρος, δημοσίευσε μία χρονολόγηση του κόσμου από Κτίσεως έως το 1568. Κατόπιν, το 1578, δημοσίευσε 27 από τους χάρτες που είχε αρχικά σχεδιάσει ο έλληνας γεωγράφος Πτολεμαίος, επιφέροντας διορθώσεις και γράφοντας σχόλια. Tο επόμενο μέρος του Άτλαντα, που περιλάμβανε έναν αριθμό νέων χαρτών της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Ολλανδίας, εκδόθηκε το 1585, ενώ το 1589 ακολούθησαν οι χάρτες της Ιταλίας, της Σκλαβονίας (σημερινών βαλκανικών χωρών) και της Ελλάδας. Ένα τελευταίο μέρος, για τις Βρετανικές Νήσους, περιλήφθηκε σε μία έκδοση μαζί με τα προηγούμενα μέρη, που τυπώθηκε μετά το θάνατό του, από τον γιο του το 1595. Μία ακόμη ανατύπωση έγινε το 1602, ενώ νέοι χάρτες προστέθηκαν σε νέα έκδοση του 1606, γνωστή συνήθως με την ονομασία «Άτλας Μερκάτορ-Χόντιους.
Ο Γεράρδος Μερκάτορ υπέστη από το 1590 μία σειρά εγκεφαλικών επεισοδίων, που τον οδήγησαν στο θάνατο, στις 2 Δεκεμβρίου 1594. Ένας σύγχρονός του τον περιέγραψε ως εξαιρετικά αξιοσέβαστο πολίτη του Ντούισμπουργκ, εργατικό, σεμνό και λιτό άνθρωπο, λάτρη της σοβαρής συζήτησης, ωστόσο ευχάριστο και πνευματώδη, όταν η περίσταση το επέβαλλε, και καλόν γείτονα, πάντα πρόθυμο να βοηθήσει τους φτωχούς.
Η μερκατορική προβολή
-Γιατί η έκταση των ηπείρων δεν είναι αυτή που νομίζουμε – Η αληθινή ιστορία του παγκόσμιου χάρτη
– Πώς ο Gerardus Mercator έκανε τη Γροιλανδία να μοιάζει με ήπειρο και τη Ρωσία με γίγαντα.
Η Γροιλανδία είναι το μεγαλύτερο νησί του κόσμου, αυτό μάθαμε στη γεωγραφία του σχολείου και αυτό βλέπουμε στους παγκόσμιους χάρτες που βρίσκονται παντού γύρω μας, από σχολικές αίθουσες μέχρι αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πώς θα σας φαινόταν αν μαθαίνατε ότι η Αφρική είναι στην πραγματικότητα 14 φορές μεγαλύτερη από τη Γροιλανδία; Μα, ο χάρτης τις παρουσιάζει σχεδόν ίσες. Το ίδιο και για τη Ρωσία, που δεσπόζει σαν μια ατελείωτη έκταση, έτοιμη να καταπιεί την Ευρώπη. Η Αφρική είναι στην πραγματικότητα διπλάσια σε έκταση από τη Ρωσία, ενώ το μάτι τις βλέπει σαν ίδια μεγέθη στον χάρτη.
Πώς γίνεται λοιπόν ο παγκόσμιος χάρτης να μας δίνει τόσο λανθασμένη εντύπωση για το πραγματικό μέγεθος των ηπείρων και των κρατών; Η απάντηση κρύβεται σε ένα όνομα που καθόρισε πέντε αιώνες γεωγραφικής φαντασίας: Mercator.
Ο “μηχανικός” της παγκόσμιας χαρτογραφικής αντίληψης
Ο Gerardus Mercator δεν ήταν απλώς ένας χαρτογράφος. Υπήρξε ένας άνθρωπος που, χωρίς να το επιδιώκει, έδωσε στον κόσμο τον χάρτη που γνωρίζει (και… παρερμηνεύει) μέχρι σήμερα. Γεννημένος το 1512 στη Φλάνδρα, σε μια Ευρώπη που μόλις είχε ανακαλύψει ότι δεν είναι το κέντρο του κόσμου, ο Mercator μεγάλωσε σε μια εποχή απέραντης περιέργειας. Εξερευνητές περιπλανιούνταν στα άγνωστα, αυτοκρατορίες αναμετρούνταν πέρα από ωκεανούς, και η ανάγκη για ακριβείς χάρτες είχε γίνει ζήτημα ζωής ή θανάτου. Τα πλοία έπρεπε να κινούνται με προβλέψιμες πορείες, οι κυβερνήτες ήθελαν να γνωρίζουν πού βρίσκονται τα σύνορα των ονείρων τους, και η Ευρώπη αναζητούσε μια γεωγραφική τάξη στον νέο κόσμο που απλωνόταν μπροστά της.
Σε αυτό το περιβάλλον εμφανίστηκε ο Mercator, πανεπιστημιακά καλλιεργημένος, με πάθος για τα μαθηματικά, τη γεωμετρία και την κοσμογραφία. Ανήκε σε εκείνους τους ανθρώπους που μπορούσαν να κοιτάξουν μια καμπύλη και να δουν μαθηματική αρμονία. Κατάλαβε νωρίς πως ο κόσμος, ως σφαίρα, αρνείται πεισματικά να αποτυπωθεί σε επίπεδη επιφάνεια χωρίς παραμορφώσεις. Έπρεπε, λοιπόν, να επιλέξει το πιο χρήσιμο, κατά τη γνώμη του: θέλει κανείς έναν χάρτη με σωστά μεγέθη ή έναν χάρτη που καθοδηγεί με ασφάλεια τα πλοία; Η απάντηση για τον Mercator ήταν ξεκάθαρη. Το 1569 παρουσίασε την περίφημη «μερκατορική προβολή», τον χάρτη που θα γινόταν το «δεδικασμένο» της παγκόσμιας χαρτογραφίας. Ήταν μια προβολή που «θυσίαζε» την πραγματική έκταση των χωρών, ειδικά όσο πλησιάζουμε στους πόλους, για να κερδίσει κάτι ανεκτίμητο εκείνη την εποχή: ευθείες γραμμές πορείας.
Στον χάρτη του Mercator, μια γραμμή με σταθερή πυξίδα -αυτό που λέμε λοξοδρομία- εμφανίζεται ως τέλεια ευθεία. Για τα ιστιοφόρα που διέσχιζαν τότε τον Ατλαντικό, αυτό σήμαινε λιγότερα λάθη, λιγότερες χαμένες αποστολές, λιγότερες ζωές “θυσία” στην απεραντοσύνη του ωκεανού. Αυτός ο χάρτης δεν προοριζόταν ποτέ για τα σχολικά θρανία, ούτε για να μας δώσει την αίσθηση του ποιος είναι μεγάλος και ποιος μικρός. Προοριζόταν για θαλασσοπόρους. Κι όμως, καθώς τα χρόνια περνούσαν, η μερκατορική προβολή γινόταν όλο και πιο «βασιλιάς» των χαρτών. Χώρες, αυτοκρατορίες, συστήματα εκπαίδευσης, διεθνείς οργανισμοί, όλοι υιοθετούσαν την ίδια προβολή, συχνά χωρίς να συνειδητοποιούν ότι κάθε παραμόρφωση ήταν μια μαθηματική επιλογή, και όχι μια γεωγραφική αλήθεια.
Η απάντηση στο παράδοξο
Πώς γίνεται η Αφρική, η οποία απλώνεται σε 30 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα, να εμφανίζεται περίπου ίση με τη Ρωσία, που φτάνει τα 17 εκατομμύρια; Πώς γίνεται η Γροιλανδία, που στην πραγματικότητα είναι λίγο μεγαλύτερη από την Αίγυπτο, να μοιάζει στον χάρτη σχεδόν όσο η Αφρική; Η απάντηση βρίσκεται στον τρόπο που η προβολή τεντώνει τη γη καθώς ανεβαίνουμε γεωγραφικό πλάτος. Κοντά στον Ισημερινό, οι χώρες προβάλλονται πιο ρεαλιστικά. Αλλά όσο πλησιάζουμε στους πόλους, το «τέντωμα» μεγαλώνει. Τόσο πολύ, που περιοχές όπως η Σιβηρία, ο Καναδάς και η Γροιλανδία παίρνουν μια εντελώς δυσανάλογη μεγαλοπρέπεια.
Ο παγκόσμιος χάρτης του Mercator/ Photo: Wikipedia
Κάπως έτσι διαμορφώθηκε και μια οπτική του κόσμου που δεν σχετιζόταν πλέον μόνο με την πλοήγηση, αλλά και με την πολιτική, την εκπαίδευση, ακόμη και με την ψυχολογία των εθνών. Για δεκαετίες, αιώνες ίσως, η Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική εμφανίζονταν πολύ μεγαλύτερες από όσο είναι, ενώ περιοχές που βρίσκονταν κοντά στον Ισημερινό, όπως η Αφρική, η Νότια Αμερική, η Νοτιοανατολική Ασία, φαίνονταν μικρές, σαν δευτερεύουσες σε έναν «βορειοκεντρικό» πλανήτη.
Πολλοί ερευνητές μίλησαν αργότερα για μια άτυπη γεωπολιτική φόρτιση. Όχι, προφανώς, επειδή ο Mercator είχε τέτοιες προθέσεις, αλλά γιατί κάθε χάρτης είναι και μια ιστορία. Το ενδιαφέρον είναι πως ο ίδιος ο Mercator, άνθρωπος βαθιά ευσεβής και σχολαστικός, πιθανότατα δεν θα φανταζόταν ποτέ ότι η προβολή του θα γινόταν παγκόσμια «ορθοδοξία». Η δουλειά του ήταν τόσο τεχνικά πρωτοποριακή για την εποχή (συνδύαζε γεωγραφία, τριγωνομετρία, αστρονομία) που γρήγορα έγινε το πρότυπο για ναυτικούς, εξερευνητές και αργότερα για σχολεία, εκδοτικούς οίκους και κυβερνήσεις. Έτσι, ο χάρτης που σχεδιάστηκε για τον Ατλαντικό του 16ου αιώνα βρέθηκε να εξηγεί τον παγκόσμιο καταμερισμό ισχύος στον 21ο αιώνα
Η Ελλάδα όπως χαρτογραφήθηκε στο διάσημο “Άτλαντα του Mercator”, μια συλλογή χαρτών που δημοσιεύτηκε το 1595 από τον Rumold, γιo του Gerardus Mercator. Photo: AFPForum
Με τον καιρό, φυσικά, εμφανίστηκαν νέες προβολές που προσπάθησαν να διορθώσουν αυτές τις αναλογίες. Η προβολή του Gall–Peters, για παράδειγμα, έδωσε έμφαση στις πραγματικές επιφάνειες των χωρών, ισορροπώντας τις παραμορφώσεις. Άλλες προβολές, όπως αυτή του Robinson, προσπάθησαν να βρουν έναν συμβιβασμό ανάμεσα στην αισθητική και την ακρίβεια. Κι όμως, όσο κι αν διαφοροποιήθηκαν οι εναλλακτικές, ο χάρτης του Mercator παραμένει για πολλούς ο πιο οικείος. Ίσως επειδή μεγαλώσαμε με αυτόν, ίσως επειδή χρησίμευσε επί αιώνες ως το βασικό παράθυρο στον πλανήτη. Το σίγουρο είναι ότι, τεχνικά μιλώντας, η μερκατορική προβολή δεν είναι «ψέμα». Είναι μια επιλογή. Ένας τρόπος να αποτυπώσουμε έναν τρισδιάστατο κόσμο σε μια επίπεδη σελίδα, με ένα συγκεκριμένο σκοπό: την πλοήγηση. Το ότι κατέληξε να διαμορφώνει την ίδια μας την οπτική για το μέγεθος των χωρών είναι απλώς μια υπενθύμιση ότι οι χάρτες δεν είναι ουδέτεροι. Είναι εργαλεία, και κάθε εργαλείο χρειάζεται να το χρησιμοποιούμε γνωρίζοντας τους περιορισμούς του.
Την επόμενη φορά, λοιπόν, που κάποιος θα δει τη Γροιλανδία να μοιάζει σαν μια παγωμένη ήπειρο έτοιμη να… αναμετρηθεί με την Αφρική, καλό θα είναι να θυμηθεί τον Mercator. Έναν άνθρωπο που, προσπαθώντας να βοηθήσει τα πλοία να βρουν ευθείες γραμμές στον ωκεανό, έδωσε σε ολόκληρη την ανθρωπότητα έναν χάρτη που συνεχίζει μέχρι σήμερα να… τετραγωνίσει τις καμπύλες.
