Άρθρο του Βύρωνα Κοτζαμάνη*

Η δημογραφική εικόνα της χώρας μας σήμερα διαφέρει σημαντικά από αυτήν των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών. Συνοψίζοντας τα βασικά χαρακτηριστικά της, αλλά και τις προκλήσεις που τίθενται θα αναφέρουμε:

1) την υπερσυγκέντρωση του πληθυσμού σε ένα εξαιρετικά περιορισμένο τμήμα της επικράτειας (τo 50%στο 2% της επιφάνειας) και την υπερ-αστικοποίηση, απόρροια κυρίως της εσωτερικής μετανάστευσης,

2) την σημαντική αύξηση των προσδόκιμων ζωής μας ανάμεσα στο 1951 και το 2019  τόσο στη γέννησή (+15, 8 και +17,5 έτη για τους άνδρες και τις γυναίκες) όσο και στα 65 έτη (+5,8 και +7,7έτη) αλλά και την επιβράδυνση των κερδών τους μετά το 1995

3) τη μείωση  της γονιμότητας, του αριθμού δηλ. των παιδιών που έκαναν οι γενεές (2,05 παιδιά /γυναίκα όσες γεννήθηκαν το  1951 αλλά λίγο λιγότερα από 1,5 όσες γεννήθηκαν γύρω από το 1980) και την αύξηση της ηλικίας στην απόκτησή τους εξ’ ου και η μετά το 1980 και ταχύτατη μείωση των γεννήσεων,

4) τη μείωση των γάμων, την αύξηση των διαζυγίων και των συμφώνων συμβίωσης με αποτέλεσμα την αλλαγή της σύνθεσης και της δομής των νοικοκυριών και των οικογενειών με την ανάδυση νέων οικογενειακών μοντέλων 

5) τη συνεχή αύξηση του πλήθους και του ειδικού βάρους των 65 ετών και άνω (από το 6,8% το 1951 και το 13,1% to 1991 στο 23% το 2024) καθώς και αυτήν των 85 ετών και άνω(0,4% το 1951, 0,8 % το 1971 και 3,6% το 2024),άμεση επίπτωση της αύξησης του προσδόκιμου ζωής και της μείωσης της γονιμότητας (μια αύξηση που συνοδεύτηκε και από  και τη μείωση του ειδικού βάρους των νέων  0-19 ετών, από 38,5% το 1951 στο 18,5% το 2024),

6) τη συνεχή αύξηση των θανάτων λόγω της δημογραφικής γήρανσης (της αύξησης του πλήθους των 65 ετών και άνω- 520 χιλ. το 1951, 980 χιλ. το 1971, 2,4 εκατομ. σήμερα). Η αύξηση αυτή σε συνδυασμό με την μείωση των γεννήσεων οδήγησε στην εμφάνιση  μετά το 2010 αρνητικών φυσικών ισοζυγιών (περισσότεροι θάνατοι από γεννήσεις).Τα  αρνητικά αυτά φυσικά ισοζύγια, σε συνδυασμό με τα μεταναστευτικά ισοζυγία που από θετικά γίνονται αρνητικά μετά το 2010 προκάλεσαν και την μείωση του πληθυσμού μας μετά το 2010.

9) τις σημαντικές διαφοροποιήσεις σε περιφερειακό επίπεδο όλων των δημογραφικών δεικτών. Έτσι, πχ  ι) όταν σε εθνικό επίπεδο η μεταβολή ανάμεσα στις δύο τελευταίες απογραφές ανέρχεται στο -3%, στις Π.Ε κυμαίνεται από -14 έως +11%, στους Δήμους από -33 έως +18% και στις Δημοτικές Ενότητες από -82 έως >+300%;  ιι)όταν σε επίπεδο χώρας το 30% του πληθυσμού είναι 60 ετών και άνω, το % αυτό στην Π.Ε Ευρυτανίας είναι 43%ενώ στην Π.Ε Μυκόνου είναι μόλις 18%.Σε επίπεδο δε Δήμων η διαφορά ανάμεσα στον Δ. Μυκόνου και στους δυο Δήμους των Τζουμέρκων είναι τεράστια καθώς στον πρώτο οι 60 και άνω αποτελούν σχεδόν το 18% ενώ στους τελευταίους υπερβαίνουν το 58%..ιιι) ενώ σε εθνικό επίπεδο τα άτομα 20-49 ετών στη τελευταία απογραφή αποτελούν το 37 % του συνόλου, στις Π.Ε το ποσοστό αυτό κυμαίνεται από 44 %(μέγιστο, Μύκονος) έως 28% (ελάχιστο, Ευρυτανία), ενώ ο Δήμος Θήρας έχει υπερδιπλάσιο πληθυσμό 20-49 ετών (45%) από αυτόν του Δήμου Κεντρικών Τζουμέρκων, iv) την εξαετία 2014-19 ενώ σε εθνικό επίπεδο κατεγράφησαν 1,35 θάνατοι ανά γέννηση στις Π.Ε. αντιστοιχούσαν από 2 γεννήσεις/ θάνατο έως 1,8 θάνατοι /γέννηση, στους Δήμους 2 γεννήσεις/ θάνατο  έως 16  θάνατοι/γέννηση και στις Δ.Ε. από  3 γεννήσεις/ θάνατο έως 39 θάνατοι /γέννηση.  v) το 2021 ο ετήσιος δείκτης γονιμότητας κυμαινόταν από 1 (Φωκίδα) έως 2 παιδιά/γυναίκα (Ζάκυνθος), όταν ο μέσος εθνικός ανερχόταν στο 1,4παιδιά/γυναίκα

Ο προβληματισμό μας όσον αφορά το «δημογραφικό» δεν περιορίζεται φυσικά μόνο στο παρόν, καθώς  οι πρόσφατες προβολές πληθυσμού για την Ελλάδα (Ην. Έθνη, 2024 και  Eurostat, 2023) αφήνουν να διαφανεί  ότι:

 1) Μια σημαντική ανάκαμψη των γεννήσεων δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί μεσοπρόθεσμα. Με  δεδομένο δε ότι οι θάνατοι δεν αναμένεται να μειωθούν και θα υπερτερούν των γεννήσεων, θα έχουμε, ακόμη και αν  το μεταναστευτικό ισοζύγιο είναι μηδενικό, μια σημαντική μείωση του πληθυσμού μας

2) Αν δημιουργηθεί ένα ιδιαίτερα ευνοϊκό περιβάλλον για τη δημιουργία οικογένειας και την απόκτηση παιδιών θα περιορισθούν απλώς τα αρνητικά φυσικά ισοζύγια, χωρίς ωστόσο αυτά να μετατραπούν  από αρνητικά σε θετικά,

3) Η γήρανση δεν πρόκειται να ανακοπεί  μπορεί  μόνον να επιβραδυνθεί,

4) Η υπερ-συγκέντρωση του πληθυσμού στον χώρο δεν πρόκειται να μεταβληθεί αν δεν υπάρξει  μια εθνική  στρατηγική για την περιφερειακή ανάπτυξη,

Και, τέλος,

5) το πόσο θα μειωθεί  ο συνολικός πληθυσμός μας σε σχέση με σήμερα θα εξαρτηθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό  από τη μεταναστευτική ζυγαριά (είσοδοι-έξοδοι από τη χώρα μας)

Με βάση τα προαναφερθέντα, εάν τεθεί σαν στόχος ο περιορισμός της μείωσης του πληθυσμού και η επιβράδυνση της γήρανσής του  επιβάλλεται ο συνδυασμός μέτρων που:

  • θα δημιουργήσουν ένα εξαιρετικά ευνοϊκό περιβάλλον για την απόκτηση από τις νεότερες γενεές του αριθμού των παιδιών που επιθυμούν
  • θα περιορίσουν τις αμέσως επόμενες δεκαετίες την αύξηση των θανάτων και ταυτόχρονα θα επιτρέψουν στους μελλοντικούς ηλικιωμένους στη χώρα μας να έχουνμια υγιή και ενεργή γήρανση,
  • θα επιβραδύνουν σημαντικά τη μετανάστευση νέων παραγωγικών και αναπαραγωγικών ηλικιών επιτρέποντας την επιστροφή τμήματος αυτών που έχουν φύγει,
  • θα επιτρέψουν την ενσωμάτωση και μόνιμη εγκατάσταση νέων αλλοδαπών στη χώρα μας,
  • θα αναστρέψουν την υπερσυγκέντρωση του πληθυσμού στο χώρο δημιουργώντας το περιβάλλον εκείνο που θα επιτρέψει  στους νέους  να παραμείνουν στον τόπο  τους(σε όσους δε έχουν τον έχουν εγκαταλείψει και επιθυμούν να επιστρέψουν σε αυτόν να το κάνουν πράξη)  αλλά καισε άλλους που  δεν κατάγονται  και διαμένουν σήμερα σε μεγάλα αστικά κέντρα να εγκατασταθούν σε αυτόν (εξ ου και η αναγκαιότητα χωροταξικού και περιφερειακού σχεδιασμού).

*Καθηγητής Δημογραφίας,

Δ/της του Ινστιτούτου Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών  (https://indemography.gr),
bkotz@uth.gr, bkotzamanis@gmail.com.

Σημ. Ο κ. Κοτζαμάνης θα είναι ο κεντρικός ομιλητής της εκδήλωσης για το Δημογραφικό που θα πραγματοποιηθεί στο δήμο Ολυμπίας το Σάββατο